درس (3) اجتهاد و تقلید (1)
تقلید در اصطلاح فقه، عبارت است از عمل مستند به فتوای فقیه.
1 - بر هر مکلفی که به درجه اجتهاد نرسیده و طریقه احتیاط را نمی داند، واجب است در احکام از مجتهد تقلید کند(17).
2 - تقلید در احکام، اختصاص به واجبات و محرمات ندارد، بلکه در مستحبات و مکروهات و مباحات هم جاری است(18).
3 - به مجتهدی که دیگران از او تقلید می کنند مرجع تقلید گویند.
4 - مرجع تقلید باید دارای شرایط زیر باشد:
اجتهاد
عقل
بلوغ
عدالت
مرد بودن
زنده بودن
حلال زادگی
شیعه دوازده امامی بودن
و بنابر احتیاط واجب اعلم بوده و حریص به دنیا نباشد(19).
5 - عادل به کسی گویند که دارای قوه عدالت باشد. و عدالت حالتی نفسانی است که انسان را به تقوا واداشته و از ارتکاب گناهان کبیره و اصرار بر گناهان صغیره باز می دارد(20).
6 - اعلم کسی است که قواعد و مدارک مساله را بهتر بشناسد و بر نظایر آن مساله و اخبار اطلاع بیشتر داشته باشد و همچنین اخبار را بهتر بفهمد. خلاصه اعلم کسی است که در استنباط احکام، از دیگران استادتر باشد.
7 - تقلید ابتدایی از مجتهد مده جایز نیست؛ یعنی کس یکه اکنون مکلف شده یا تاکنون تقلید نکرده، نمی تواند از مجتهدی که از دنیا رفته است تقلید کند. بلکه باید مقلد مجتهد زنده باشد؛ ولی چنانچه در زمان حیات مجتهدی به فتاوایش یا بعضی از آنها عمل کرده باشد، می تواند بر تقلید او باقی بماند، حتی در مسائلی که در زمان حیات آن مجتهد به آنها عمل نکرده نیز می تواند از وی تقلید کند. البته بقای بر تقلید میت باید با اجازه مجتهد زنده باشد؛ یعنی چنانچه مجتهد زنده اجازه دهد می تواند بر تقلید میت باقی بماند(21).
8 - کسی که بر تقلید میت باقی مانده است، در مسائلی که میت فتوا نداده و همچنین در مسائل جدید باید از مجتهد زنده تقلید کند(22).
راههای تشخیص اجتهاد اعلمیت مرجع تقلید
الف: آزمودن و شناخت شخصی، در صورتی که خودش اهل علم باشد و بتواند مجتهد و اعلم را تشخیص دهد.
ب: شهرتی که مفید علم باشد؛ یعنی بین اهل خبره چنان به اجتهاد و اعلمیت مشهور باشد که موجب علم به اجتهاد یا اعلمیت آن فرد باشد.
ج: گواهی دو نفر عادل اهل خبره(23).(24) به شرط آن که دو نفر عالم عادل دیگر با گفته آنان مخالفت نکنند.
1 - بر مکلف واجب است که جهت شناختن مجتهد اعلم جستجو و تفحص کند(25).
2 - وظیفه مکلف، در صورتی که احتمال اعلمیت منحصر در دو نفر است و یقین به آن ممکن نیست. اگر:
الف: اگر عمل به احتیاط یا به احواط اقوال ممکن است، بنابر احتیاط واجب باید چنین کند.
ب: اگر عمل به احتیاط ممکن نیست، به فتوای هر کدام که بخواهد می تواند عمل کند(26).
3 - چنانچه دو مجتهد از نظر علمی با هم مساوی باشند، شخص مقلد، مخیر است به هر کدام از آن دو که بخواهد رجوع کند. همچنانکه می تواند بعضی از مسائل را از یکی و بعضی دیگر را از دیگری تقلید کند(27).
4 - اگر دو مجتهد هر یک در بخشی از احکام اعلم باشند، مثلاً یکی در احکام عبادات اعلم است و دیگری در معاملات، مکلف باید بنابر احتیاط واجب در هر بخش از اعلم تقلید کند، همچنانکه اگر مثلاً در بخش معاملات یکی در قسمتی از احکام معاملات اعلم است و دیگری در قسمت دیگر، باید به احتیاط واجب در همان قسمت هم از اعلم تقلید کرد(28).
5 - فرد مکلف در تقلید مستقل بوده و تابع دیگری نیست؛ مثلاً زن نمی تواند در این مساله تابع شوهر باشد، بلکه هر کس را که اعلم تشخیص داد از او تقلید می کند(29).
راههای بدست آوردن فتوای مجتهد:
شنیدن از خود مجتهد.
شنیدن از دو یا یک نفر عادل.
شنیدن از یک نفر مورد اطمینان.
دین در رساله مجتهد که اشتباه نداشته باشد(30).