مقام علمی
برای درک مقام علمی هر کس،باید نظری به کلمات بزرگان معاصر و متأخر از او انداخت و دید که آنها چگونه شخص مورد نظر را معرفی کرده اند.
با نگاهی اجمالی به کلمات بزرگان پیرامون دیلمی صفاتی همچون: عارف، عالم، محدث، کامل، وجه من کبار اصحابنا فی الفقه و الحدیث و العرفان و المغازی و السیر و... را در وصف او می بینیم.
از حیث اعتماد و وثاقت هم، همین بس که علامه مجلسی رحمه الله کتاب شریف اعلام الدین و ارشاد القلوب را از آن بزرگوار در بحار الانوار نقل کرده.
صاحب وسائل الشیعه نیز، بسیار از کتابهای او نقل می کند و این به خاطر اعتماد بزرگان به وثاقت او و مقام علمی و تقوای آن بزرگ مرد عرصه علم و تقوا است.
پس به اعتراف جمیع بزرگانی که نامی از دیلمی برده اند، او از بزرگان اصحاب امامیه در علوم مختلف، خصوصا فقه و حدیث و عرفان است.
طبقه
در مورد طبقه حسن بن علی دیلمی نیز، مانند سال ولادت او اختلاف فراوانی است به طوری که بعضی او را از علمای قرن پنجم دانسته اند و بعضی تا قرن نهم را ذکر کرده اند.
با قطع نظر از تمام اقوال که در کتب تراجم به صورت مبسوط ذکر شده، نتیجه ای که در چند جمله خلاصه، به عنوان نظر نهایی می توان قبول کرد آن است که:
با توجه به نقل دیلمی از ورام بن ابی فراس، متوفای 605 هجری، در جلد اول کتاب؛ و نقل او از کتاب شریف الألفین علامه حلی، متوفای 726 هجری، در جلد دوم کتاب ارشاد القلوب؛ روشن می شود که حسن بن علی دیلمی متأخر از آن دو بزرگوار است.
همچنین ابن فهد حلی متوفای 841 هجری در «عدة الداعی» از دیلمی مطلب نقل می کند.
از این توضیحات نتیجه می گیریم که: دوران زندگی حسن بن ابی الحسن دیلمی قطعا بین سال های 726 تا قبل از 841 بوده است (البته ممکن است چند سال تفاوت وجود داشته باشد).
با این بیان، نیازی به بحث های طولانی ذکر شده در کتب تراجم و رجال وجود ندارد.
تألیفات
1 - ارشاد القلوب الی الصواب: این کتاب معروف ترین کتاب دیلمی است و در دو جزء تألیف شده، جزء اول در مواعظ و حکمت های قرآن و سنت و جزء دوم در مناقب امیر المؤمنین علی علیه السلام و ائمه طاهرین علیهم السلام.
ارشاد القلوب بارها در ایران و نجف چاپ شده است.
2 - غرر الأخبار و درر الآثار: در مناقب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام.
این کتاب ظاهرا هنوز چاپ نشده و به صورت خطی در کتابخانه ملی موجود است.
3 - اعلام الدین فی صفات المؤمنین: از کتابهای مهم دیلمی، و شامل مواعظ بلند اخلاقی است و در آن بحث های کلام، تفسیر، مواعظ، ادعیه، صفات حسنه و رذائل اخلاق و بحث های متنوع و فراوان دیگری از کلام معصومین علیهم السلام نقل کرده است.
این کتاب در 530 صفحه و با تحقیق و مقدمه خوبی به چاپ رسیده است.
4 - الأربعون حدیثا: کتابی است که چاپ نشده و نسخه آن هم یافت نمی شود.
از بین کتب فوق، کتاب ارشاد القلوب و اعلام الدین از جمله م آخذ بحار الانوار هستند و علامه مجلسی بسیار در بحار از آنها نقل کرده است.