بخشى دیگر از احکام طلاق
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نَکَحْتُمُ الْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَکُمْ عَلَیْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَهَا فَمَتِّعُوهُنَّ وَسَرِّحُوهُنَّ سَرَاحآ جَمِیلا)
اى کسانى که ایمان آورده اید! هنگامى که با زنان باایمان ازدواج کردید و آنان را قبل از آمیزش طلاق دادید، عدّه اى براى شما بر آنها نیست که بخواهید حساب آن را نگاه دارید؛ آنها را با هدیه مناسبى بهره مند سازید و به طرز نیکویى رهایشان کنید.
(سوره احزاب، آیه 49)
تفسیر :
گوشه اى از احکام طلاق و جدایى شایسته
بخش هاى مختلف آیات این سوره (احزاب) به صورت مجموعه هاى گوناگونى است که برخى خطاب به پیامبر (صلی الله علیه و آله) و برخى خطاب به همه مؤمنان است. ازاین رو گاهى «یا اَیُّها النَّبى» مى گوید وگاه «یا اَیُّها الَّذینَ آمَنوا» و دستورهاى لازمى به موازات با یکدیگر در این آیات آمده است که نشان مى دهد هم شخص پیامبر در این برنامه ها مورد نظر بوده است و هم عموم مؤمنان.
آیه مورد بحث یکى از این خطاب هاست که روى سخن در آن به همه اهل ایمان است، در حالى که در آیات قبل روى سخن ظاهراً به شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود و در آیات آینده بار دیگر نوبت خطاب به پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرا مى رسد و به اصطلاح «لف و نشر مرتّب» را در قسمتى از این سوره تشکیل مى دهد.
مى فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده اید، هنگامى که با زنان باایمان ازدواج کردید، سپس قبل از آمیزش آنها را طلاق دادید، عدّه اى براى شما بر آنها نیست که بخواهید حساب آن را نگاه دارید» (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نَکَحْتُمُ الْمُوْمِنَاتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَکُمْ عَلَیْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَهَا).
در اینجا خداوند استثنایى براى حکم عدّه زنان مطلّقه بیان فرموده که اگر طلاق قبل از دخول واقع شود نگاه داشتن عدّه لازم نیست. از این تعبیر به دست مى آید که قبل از این آیه حکم عدّه بیان شده بوده است.
تعبیر «مؤمنات» دلیل بر این نیست که ازدواج با غیر زنان مسلمان به کلّى ممنوع است، بلکه ممکن است اشاره به اولویّت آنها بوده باشد؛ بنابراین، با روایات و فتاواى مشهور فقها که ازدواج موقّت با زنان اهل کتاب را مجاز مى شمرد منافاتى ندارد.
ضمناً از تعبیر «لَکُم» وهمچنین جمله «تَعتَدّونَها» (عدّه را حساب کنید) استفاده مى شود که عِدّه نگه داشتن زن نوعى حق براى مرد محسوب مى شود و باید چنین باشد، زیرا امکان دارد در واقع زن باردار باشد و ترک عدّه و ازدواج با مرد دیگر سبب شود وضع فرزند نامشخّص گردد و حقّ مرد در این زمینه پایمال شود.
گذشته از اینکه نگه داشتن عدّه فرصتى به مرد و زن مى دهد که اگر تحت تأثیر هیجانات عادى حاضر به طلاق شده باشند، مجالى براى تجدید نظر و بازگشت پیدا کنند و این حقّى است هم براى زن و هم براى مرد.
و امّا اینکه برخى ایراد کرده اند که اگر عدّه حقّ مرد باشد باید بتواند آن را اسقاط نماید درست نیست، زیرا حقوق زیادى در فقه داریم که قابل اسقاط نیست، مانند : حقّى که بازماندگان میّت در اموال او دارند، یا حقّى که فقرا در زکات دارند که هیچ یک را نمى توان با اسقاط کردن ساقط کرد.
سپس به حکم دیگرى از احکام زنانى که قبل از آمیزش جنسى طلاق گرفته اند مى پردازد که در سوره بقره نیز به آن اشاره شده است. مى فرماید: «آنها را (با هدیه مناسبى) بهره مند سازید» (فَمَتِّعُوهُنَّ).
بدون شک پرداختن هدیه مناسب به زن در جایى واجب است که مهرى براى او تعیین نشده باشد، همان گونه که در آیه 236 سوره بقره آمده است: (لاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَةً وَ مَتِّعُوهُنَّ) «گناهى بر شما نیست اگر زنان را قبل از آمیزش یا تعیین مهر (به عللى) طلاق دهید، ولى در این موقع آنها را (با هدیه اى مناسب) بهره مند سازید».
بنابراین آیه مورد بحث گرچه مطلق است و مواردى را که مهر تعیین شده یا نشده هر دو را شامل مى شود، ولى به قرینه آیه 236 سوره بقره آیه مورد بحث را محدود به موردى مى کنیم که مهرى تعیین نشده باشد، زیرا در صورت تعیین مهر و عدم دخول، پرداختن نصف مهر واجب است (همان گونه که در آیه 237 سوره بقره آمده).
این احتمال را نیز برخى مفسّران و فقها داده اند که حکم پرداختن هدیه اى مناسب
در آیه مورد بحث عام است، و حتّى مواردى را که مهر در آن تعیین شده شامل مى شود، منتها در این موارد جنبه استحبابى دارد و در مواردى که مهر تعیین نشده جنبه وجوبى.
در برخى آیات و روایات نیز اشاره اى به این معنى دیده مى شود.(311)
در اینکه مقدار این هدیه چه اندازه باید باشد، قرآن مجید در سوره بقره آن را اجمالاً بیان کرده و فرموده است: (مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ) «هدیه اى مناسب و متعارف».(312)
و باز در همان آیه مى گوید: (عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ) «آن کس که توانایى دارد به اندازه تواناییش و آن کس که تنگدست است به اندازه خودش».
بنابراین اگر در روایات اسلامى مواردى از قبیل خانه، خادم، لباس و مانند آن ذکر شده بیان مصداق هایى از این کلّى است که بر حسب امکانات شوهر و شؤون زن تفاوت مى کند.
آخرین حکم آیه مورد بحث این است که: «زنان مطلّقه را به طرز شایسته اى رها کنید و به صورت صحیحى از آنها جدا شوید» (وَ سَرِّحُوهُنَّ سَرَاحًا جَمِیلاً).
«سَراح جمیل» به معنى رها ساختن توأم با محبّت و احترام، و ترک هرگونه خشونت و ظلم و ستم و بى احترامى است. خلاصه همان گونه که در آیه 29 سوره بقره آمده است: «یا باید همسر را به طور شایسته نگاه داشت، و یا با نیکى و احترام رها کرد» (فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ).
هم ادامه زوجیّت باید توأم با معیارهاى انسانى باشد و هم جدا شدن، نه اینکه هرگاه شوهر تصمیم بر جدایى گرفت هرگونه بى مهرى، ظلم، بدگویى و خشونت را در مورد همسرش مجاز بشمرد که این رفتار قطعاً غیر اسلامى است.
برخى مفسّران، «سَراح جمیل» را به معنى انجام طلاق طبق سنّت اسلامى گرفته اند، و در روایتى که در تفسیر علىّ بن ابراهیم وعیون الاخبار آمده نیز این معنى منعکس
است، ولى مسلّم است که «سَراح جمیل» محدود در این معنى نیست، هر چند یکى از مصادیق روشن آن همین است.
بعضى دیگر از مفسّران، «سَراح جمیل» را در اینجا به معنى اجازه خروج از منزل و نقل مکان دانسته اند، زیرا زن در اینجا موظّف به نگاهدارى عدّه نیست، بنابراین باید او را رها کرد که هر کجا مایل است برود.
ولى با توجّه به اینکه تعبیر «سَراح جمیل» یا مانند آن در آیات دیگر قرآن حتّى در مورد زنانى که باید عدّه نگاه دارند وارد شده، معناى فوق بعید به نظر مى رسد.
درباره اصل معناى «سَراح» و ریشه لغوى آن واینکه چرا در اطلاقات متعارف به معنى رها ساختن به کار مى رود، شرحى در ذیل آیه 28 همین سوره (احزاب) داشتیم (ر.ک: ج 17، ص 397 ـ 401).
احکامی دیگر درباره پوشش زنان
(یَا أَیُّهَا النَّبِىُّ قُلْ لّاِزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَنْ یُعْرَفْنَ فَلاَ یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللهُ غَفُورآ رَّحِیمآ)
اى پیامبر! به همسران و دخترانت وزنان مؤمنان بگو: «جلباب ها ]= روسرى هاى بلند [خود را بر خویش فرو افکنند، این کار براى اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است؛ (و اگر تاکنون خطا و کوتاهى از آنها سرزده توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده و مهربان است». (سوره احزاب، آیه 59)