2. چرا عرب جاهلى دختران را زنده به گور مى‌كرد؟
این واقعاً وحشت‌آور است كه انسان آن‌قدر عاطفه خود را زیر پا بگذارد كه به كشتن انسان، آن‌هم در زشت‌ترین صورتش افتخار و مباهات نماید. انسانى كه پاره تن خود اوست، انسانى كه بى‌دفاع و ضعیف است، او را با دست خویش زنده به خاك بسپارد.
این یك امر ساده نیست كه انسان ـ هرچند نیمه‌وحشى ـ دست به چنین جنایت وحشتناكى بزند؛ قطعاً داراى ریشه‌هاى اجتماعى و روانى و اقتصادى بوده است.
مورّخان مى‌گویند: شروع این عمل زشت در جاهلیّت از آنجا بود كه جنگى میان دو گروه در آن زمان اتّفاق افتاد. گروه فاتح، دختران و زنان گروه مغلوب را اسیر كردند. پس از مدّتى كه صلح برقرار شد، خواستند اسیران جنگى را به قبیله خود بازگردانند ولى برخى از دختران اسیر با مردانى از گروه فاتح ازدواج كرده بودند. آنها ترجیح دادند كه در میان دشمن بمانند و هرگز به قبیله خود بازنگردند. این امر بر پدران آن دختران سخت گران آمد و مایه شماتت و سرزنش آنان گردید، تا آنجا كه برخى سوگند یاد كردند كه هرگاه در آینده دخترى نصیبشان شود او را با دست خود نابود كنند تا به دست دشمن نیفتند.
ملاحظه مى‌كنید كه وحشتناك‌ترین جنایات زیر پوشش دروغین دفاع از ناموس و حفظ شرافت و حیثیت خانواده انجام مى‌گرفت و سرانجام این بدعت زشت و ننگین مورد استقبال گروهى واقع گردید، و مسأله «وئاد» (زنده به گور كردن دختران) یكى از رسوم جاهلیّت شد و همان است كه قرآن به شدّت آن را محكوم ساخته، مى‌گوید: (وَإِذَا الْمَوْوُدَةُ سُئِلَتْ * بِأَىِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ) «در قیامت درباره دختران زنده به گور شده سؤال مى‌شود ـ كه به چه گناهى كشته شدند؟». (2)
این احتمال نیز وجود دارد كه تولیدكننده بودن پسران و مصرف‌كننده بودن
دختران، در آن جوامع نیز به این جنایت کمک کرده باشد، زیرا پسر برایشان سرمایه بزرگى محسوب مى شد که در غارتگرى ها و نگهدارى شتران و مانند آن از وجودش استفاده مى کردند، در حالى که دختران چنین نبودند.
از سوى دیگر، وجود جنگ ها و نزاع هاى دائمى قبیلگى میان آنها سبب فقدان سریع مردان و پسران جنگجو مى شد و طبعاً تناسب و تعادل میان تعداد دختران و پسران به هم مى خورد و تا آنجا وجود پسران عزیز شده بود که تولّد پسر، مایه مباهات بود و تولّد دختر، مایه ناراحتى و رنج یک خانواده.
این امر تا آنجا رسید که به گفته برخى از مفسّران به محض اینکه حالت وضع حمل به زن دست مى داد، شوهرش از خانه متوارى مى شد مبادا دخترى بیاورد و او در خانه باشد. سپس اگر به او خبر مى دادند مولود پسر است، با خوشحالى و هیجان وصف ناپذیرى به خانه بازمى گشت، امّا واى اگر به او خبر مى دادند که نوزاد دختر است، آتش خشم و اندوه جان او را در بر مى گرفت. (3)
داستان «وئاد» پر از حوادث بسیار دردناک و چندش آور است.
از جمله نقل کرده اند: مردى خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمد اسلام آورد، اسلامى راستین. روزى خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسید و پرسید: اگر گناه بزرگى کرده باشم، آیا توبه من پذیرفته مى شود؟ حضرت فرمود: خداوند توبه پذیر و مهربان است. عرض کرد اى رسول خدا، گناه من بسیار بزرگ است. فرمود: واى بر تو هر قدر گناه تو بزرگ باشد، عفو خدا از آن بزرگ تر است.
عرض کرد: اکنون که چنین مى گویى بدان که من در جاهلیّت به سفر دورى رفته بودم در حالى که همسرم باردار بود. پس از چهار سال بازگشتم، همسرم به استقبالم آمد، نگاه کردم دخترکى در خانه دیدم پرسیدم این دختر کیست؟ گفت: دختر یکى از همسایگان است.
من فکر کردم ساعتى بعد به خانه خود مى رود امّا با تعجّب دیدم نرفت، غافل از اینکه او دختر من است و مادرش این واقعیّت را مکتوم مى دارد مبادا به دست من کشته شود.
سرانجام گفتم: راستش را بگو این دختر کیست؟ گفت: به خاطر دارى هنگامى که به سفر رفتى باردار بودم، این نتیجه همان حمل است و دختر تو است.
آن شب را با کمال ناراحتى خوابیدم. گاه به خواب مى رفتم و گاه بیدار مى شدم. صبح نزدیک شد. از بستر برخاستم و کنار بستر دخترک رفتم در کنار مادرش به خواب رفته بود. او را بیرون کشیدم و بیدارش کردم و گفتم همراه من به نخلستان بیا.
او به دنبال من حرکت مى کرد تا نزدیک نخلستان رسیدیم. من شروع به کندن حفره اى کردم و او به من کمک مى کرد خاک را بیرون آوردم. هنگامى که حفره تمام شد من زیر بغل او را گرفتم و در وسط حفره افکندم....
در این هنگام هر دو چشم پیامبر (صلی الله علیه و آله) پر از اشک شد... سپس دست چپم را به کتف او گذاشتم که بیرون نیاید و با دست راست خاک بر او مى افشاندم. او پیوسته دست و پا مى زد و مظلومانه فریاد مى کشید پدر جان، با من چه مى کنى؟ در این هنگام مقدارى خاک به روى ریش هاى من ریخت او دستش را دراز کرد و خاک را از صورت من پاک نمود، ولى من همچنان قساوتمندانه خاک به روى او مى ریختم تا آخرین ناله هایش در زیر قشر عظیمى از خاک محو شد.
در اینجا پیامبر (صلی الله علیه و آله) در حالى که بسیار ناراحت و پریشان بود و اشک ها را از چشم پاک مى کرد فرمود: اگر نه این بود که رحمت خدا بر غضبش پیشى گرفته، لازم بود هر چه زودتر از تو انتقام بگیرد. (4)
و نیز در حالات قیس بن عاصم که از اشراف و رؤساى قبیله بنى تمیم در جاهلیّت بود و پس از ظهور پیامبر (صلی الله علیه و آله) اسلام آورد مى خوانیم: روزى خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمد تا شاید بار گناه سنگینى را که بر دوش مى کشید سبک کند.
عرض کرد: در گذشته گروهى از پدران بر اثر جهل و بى خبرى دختران بیگناه خود را زنده به گور کردند. من نیز دوازده دختر نصیبم شد که همه را به این سرنوشت شوم مبتلا ساختم.
هنگامى که همسرم سیزدهمین دخترم را مخفیانه به دنیا آورد و چنین وانمود کرد که نوزادش مرده به دنیا آمده، امّا در پنهانى او را نزد اقوام خود فرستاده بود، موقّتاً
فکرم از ناحیه این نوزاد راحت شد. امّا بعد که از ماجرا آگاه شدم، او را با خود به نقطه اى بردم و به تضرّع و التماس و گریه او اعتنا نکرده و زنده به گورش ساختم.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) از شنیدن این ماجرا سخت ناراحت شد و در حالى که اشک مى ریخت فرمود: «مَن لا یَرحَمُ لا یُرحَمُ؛ کسى که رحم نکند به او رحم نخواهد شد». سپس رو به سوى قیس کرد و گفت: روز بدى در پیش دارى. قیس گفت: چه کنم تا بار گناهم سبک شود؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: به تعداد دخترانى که کشته اى بندگانى آزاد کن (شاید بار گناهت سبک شود). (5)
و نیز در حالات صعصعة بن ناجیه (جدّ فرزدق، شاعر معروف) که انسان آزاده و شریفى بود مى خوانیم: در عصر جاهلیّت با بسیارى از عادات زشت آنها مبارزه مى کرد تا آنجا که 360 دختر را از پدرانشان خرید و از مرگ نجات داد و حتّى در یک مورد براى نجات نوزاد دخترى که پدرش تصمیم بر قتل او داشت، مرکب سوارى خود و دو شتر به پدر آن دختر داد.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: کار بسیار بزرگى انجام دادى و پاداش تو نزد خدا محفوظ است.
فرزدق به این کار نیاى خود افتخار کرده مى گفت :
وَ مِنّا الَّذی مَنَعَ الوائداتِ فَأحیَا الوئیدَ فَلَم تُوائَد :
«از دودمان ما کسى را سراغ داریم که جلوى زنده به گور کردن دختران را گرفت ـ آنها را زنده کرد تا در خاک دفن نشوند»(6) (ر.ک: ج 11، ص 293-302).
ناخشنودى از دختر
(وَیَجْعَلُونَ للهِ مَا یَکْرَهُونَ وَتَصِفُ أَلْسِنَتُهُمْ الْکَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنَى لاَ جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ وَأَنَّهُمْ مُّفْرَطُونَ * تَاللهِ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِّنْ قَبْلِکَ فَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَهُوَ وَلِیُّهُمُ الْیَوْمَ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ)
و آنها براى خدا چیزهایى ]= دخترانى[ قرار مى دهند که خودشان از آن کراهت دارند؛ با اینحال زبانشان به دروغ مى گوید که براى آنها پاداش نیک است! بى تردید براى آنان آتش است؛ و آنها از پیشگامان (دوزخ)اند. * به خدا سوگند، به سوى امّت هاى پیش از تو پیامبرانى فرستادیم؛ امّا شیطان اعمال آنها را در نظرشان آراست؛ و امروز او ولىّ و سرپرستشان است؛ و (در سراى آخرت) مجازات دردناکى براى آنهاست!
(سوره نحل، آیات 62 و 63)
تفسیر :
بار دیگر با بیان تازه اى، بدعت هاى زشت و خرافاتى را که عرب هاى جاهلى داشتند (در زمینه تنفّر از فرزندان دختر و اعتقاد به اینکه فرشتگان دختران خدایند) محکوم کرده مى گوید: «آنان براى خدا چیزهایى قرار مى دهند که خود از آن کراهت دارند ]= فرزندان دختر[» (وَ یَجْعَلُونَ لِلَّهِ مَا یَکْرَهُونَ).
این تناقض عجیبى است و همان گونه که در سوره نجم آیه 22 آمده است: «این یک تقسیم ناهنجار است». اگر فرشتگان دختران خدایند، پس معلوم مى شود دختر چیز خوبى است، چرا شما از فرزندان دختر ناراحت مى شوید؟ و اگر بد است چرا براى خدا قائل هستید؟
«با این حال زبانشان به دروغ مى گوید که سرانجام نیکى دارند» (وَ تَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْکَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنَى).
با کدام عمل، انتظار چنین پاداشى دارند؟ با زنده به گور کردن دختران معصوم و بیگناه و بى دفاع؟ یا با تهمت و افترا به ساحت مقدّس پروردگار؟ با کدامین عمل؟
کلمه «حُسنى» که مؤنّث «احسن» و به معنى نیکوتر یا نیکوترین است، در اینجا به معنى بهترین پاداش ها یا بهترین عاقبت هاست که این قوم مغرور گمراه با همه جنایاتشان براى خود قائل بودند.
در این صورت این پرسش پیش مى آید که با اینکه عرب جاهلى به معاد عقیده نداشت، چگونه چنین سخنى را مى گفتند؟
ولى باید توجّه داشت که همه آنها منکر معاد به طور مطلق نبودند، بلکه معاد جسمانى را نفى مى کردند و از اینکه انسان بار دیگر به حیات مادّى بازگردد تعجّب داشتند. به علاوه این تعبیر ممکن است به صورت قضیّه شرطیّه بوده باشد. یعنى آنها مى گفتند: «اگر جهان دیگرى هم در کار باشد ما در آنجا بهترین پاداش را خواهیم داشت». و همین گونه است طرز تفکّر بسیارى از جبّاران و منحرفان لجوج که در عین دورى از خدا خود را از همه نزدیک تر به خدا مى دانند و ادّعاهاى پوچ و مسخره اى دارند.
این احتمال را نیز برخى از مفسّران داده اند که منظور از «حُسنى» همان «نعمت حسنى» یعنى پسران است، زیرا دختران را شوم و بد مى دانستند ولى پسران را خوب و نعمت عالى.
امّا تفسیر اوّل صحیح تر به نظر مى رسد. لذا بلافاصله مى گوید: «ناچار براى آنها آتش دوزخ است» (لاَ جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ).
یعنى نه تنها عاقبت نیکى ندارند بلکه پایان کارشان جز آتش دوزخ نیست.
«وآنان از پیشگامان (دوزخ)اند» (وَأَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ).
«مُفرَط» از مادّه «فَرَط» (بر وزن فقط) به معنى پیشگام و متقدّم است.
و از آنجا که ممکن است، بعد از شنیدن داستان عرب جاهلى براى بعضى این سؤال پیش آید که چگونه ممکن است انسان جگر گوشه خود را با آن قساوت، زنده به زیر خاک ها بفرستد، مگر چنین چیزى امکان پذیر است؟ در آیه بعد گویى به پاسخ این پرسش پرداخته مى گوید: «به خدا سوگند، به سوى امّت هاى پیش از تو پیامبرانى فرستادیم، امّا شیطان اعمالشان را در نظرشان آراست» (تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ).
آرى، شیطان چنان در وسوسه هاى خود مهارت دارد که زشت ترین و بدترین جنایات را گاه در نظر انسان چنان زینت مى دهد که آن را یک افتخار مى پندارد، همان گونه که عرب جاهلى زنده به گور کردن دختران خود را سند افتخار مى دانست و آن را به عنوان حمایت از ناموس و حفظ حیثیّت و آبروى قبیله، مدح و تمجید مى کرد و مى گفت: من امروز دخترم را به دست خود زیر خاک ها مى فرستم تا فردا در جنگ به دست دشمن نیفتد.
جایى که ننگین ترین اعمال در زیر فریبنده ترین ماسک ها بر اثر تزیین و وسوسه شیطان امکان پذیر باشد، حال بقیّه کارها روشن است (ر.ک: جلد11، ص306-312).