درس (4) اجتهاد و تقلید (2)
وظیفه کسی که بدون تقلید عمل کرده یا تقلیدش صحیح نبوده
1 - کسی که مدتی اعمال خود را بدون تقلید انجام داده، در صورتی که بفهمد:
- به وظیفه واقعی خود عمل کرده.
- یا عمل او با فتوای مجتهدی که وظیفه اش تقلید از او بوده مطابق بوده است.
- یا با فتوای مجتهدی که هم اکنون باید از او تقلید کند مطابق است.
- یا اعمالش از فتوای آنان به احتیاط نزدیکتر می باشد.
در تمام این صور اعمال گذشته اش صحیح است(37).
2 - اگر مکلف زمانی از کسی تقلید کرده که جامع شرایط نبوده؛ مانند کسی است که بدون تقلید عمل کرده است(38).
3 - اگر مکلف بفهمد مدتی از زمان را بدون تقلید عمل کرده و مقدار آن را نداند ولی کیفیت آن را می داند، با شرایطی که در مساله 1 گذشت، اعمال قلی صحیح است وگرنه حداقل مقداری که یقین دارد باطل بوده باید قضا کند(39).
4 - اگر در صحت تقلید گذشته خود شک کند، بنا را بر صحت می گذارد(40).
5 - اگر بدون اجازه مجتهد زنده بر تقلید میت باقی مانده باشد مانند کسی است که بدون تقلید عمل می کند(41).
احتیاط
احتیاط در اصطلاح فقه، عبارت است از عمل کردن به احکام به گونه ای که یقین داشته باشد به وظیفه اش عمل کرده است.
1 - عمل به احتیاط برای هر فردی (مجتهد یا غیر مجتهد) جایز است، ولی باید موارد احتیاط را بشناسد و کمتر افرادی این موارد را می شناسند، چون شناخت آنها کار دشواری است و مستلزم اطلاع کامل بر کیفیت آن است(42).
2 - عمل به احتیاط، گاهی موجب تکرار عمل است و گاهی موجب تکرار نیست(43).
مثال اول: شخصی که نمی داند وظیفه اش نماز تمام است یا شکسته، اگر بخواهد به احتیاط عمل کند باید نماز را هم تمام بجا آورد و هم شکسته.
مثال دوم: شخصی که نمی داند اذان و اقامه برای نماز واجب است یا مستحب، اگر بخواهد به احتیاط عمل کند باید آن را بجا آورد.
3 - اگر مکلف بداند عملی حرام نمی باشد، ولی نمی داند واجب است یا مستحب یا مکروه یا مباح، می تواند به امید ثواب (رجاءا) آن عمل را انجام دهد، چون احتمال مطلوب بودن آن وجود دارد(44).
4 - اگر مکلف بداند عملی واجب نیست ولی نمی داند حرام است یا مکروه یا مستحب یا مباح، می تواند آن عمل را ترک کند. چون احتمال مبغوض بودن آن وجود دارد(45).
فرق بین احتیاط واجب و احتیاط مستحب
کلیه احتیاطهایی که در رساله ها آمده است، یا وجویی است یا استحبابی و تفاوت بین آنها از دو جهت است: یکی در مقام شناخت و تشخیص، که احتیاط از کدام قسم است و دیگری در مقام عمل، که وظیفه مکلف، نیست به هر یک از آنها چیست؟
تفاوت اول: احتیاط واجب: احتیاط بدون فتوا
احتیاط مستحب: احتیاط همراه با فتوا
اگر مجتهد در مساله ای فتوا داده و احتیاط نیز داشته باشد، این احتیاط مستحب است. و اگر مجتهد در مساله ای فتوا نداده و از ابتدا احتیاط کرده باشد، احتیاط واجب است که به آن احتیاط مطلق هم می گویند(46).
مثال احتیاط مستحب: در غسل ارتماسی اگر به نیت غسل ارتماسی به تدریج در آب فرو رود تا تمام بدن زیر آب زود غسل او صحیح است و احتیاط آن است که یک دفعه زیر آب رود(47).
مثال احتیاط واجب: اگر نذر کند که به فقیر معینی صدقه بدهد، نمی تواند آن را به فقیر دیگری بدهد و اگر آن فقیر بمیرد، بنابر احتیاط باید به ورثه او بدهد(48).
تفاوت دوم: در احتیاط مستحب، مقلد باید به همان احتیاط عمل کند یا به فتوای همراه آن و نمی تواند در آن مساله به مجتهد دیگر رجوع کند.
و در احتیاط واجب، مقلد می تواند به همان احتیاط عمل کند، یا به فتوای مجتهد دیگر مراجعه کند(49).