یادآوری چند نکته:
1 - متن این کتاب مطابق با فتاوای بنیانگذار جمهوری اسلامی، حضرت آیه الله العظمی امام خمینی (قدس سره) می باشد.
2 - فتاوای مراجع بزرگ تقلید نیز به آن افزوده شده که به خواست خداوند در آینده نزدیک جداگانه چاپ خواهد شد.
3 - در متن این کتاب، مسائلی که تفاوت فتوایی در آنها به حدی است که مقلدان سایر مراجع نمی توانند به فتوای متن عمل کنند، با علامت مشخص شده است تا آن عزیزان برای شناخت نظر مرجع تقلید خود بتوانند به رساله وی یا به کتاب آموزش فقه که همراه با حواشی فقهاست مراجعه کنند و یا اساتید محترم در صورت صلاحدید، به موارد اختلاف اشاره نمایند. گفتنی است که همه اختلاف فتواها به گونه ای نیست که اگر مقلد به مسائل متن عمل کند، خلاف فتوای مرجع تقلیدش عمل کرده و یا واجبی را ترک کرده باشد؛ مثلاً اگر مساله ای که در متن آمده، فتوا باشد و مرجع تقلید کسی در همان مساله، احتیاط واجب داشته باشد، اگر مقلد به آن فتوا عمل کند، به همان احتیاط نیز عمل کرده است و مشکلی پیش نمی آید.
4 - کتاب حاضر جنبه آموزشی دارد و توسط استادان محترم تدریس می شود و شاگردان نزد معلم خود، آن را می آموزند، گرچه در شوه نگارش تلاش ما به این بوده که مطالعه آن هم مفید باشد و مسائل شرعی را به مطالعه کنندگان بیاموزد.
5 - برای آنکه خوانندگان عزیز اگر خواستند جزئیات مسائل را بدانند و یا متن مسائل را از منابع آنها ببینند، آدرس مسائل در پایان هر صفحه آمده است.
6 - کتاب حاضر، قبل از چاپ، چند دوره تدریس شده و نواقص آن - در حد توان - برطرف گردیده است و افزون بر این، چند تن از دوستان فاضل حوزه، عنایت فرموده و بخش هایی از آن را مطالعه کرده و رهنمودهایی ارائه داده اند، که در اینجا از همه آن عزیزان تشکر می شود.
7 - جهت اختصار در آدرس مطالب، علائم زیر به کار رفته است:
ج جلد، ص صفحه، م مساله، س سوال
سخنی با استادان محترم
1 - محتوای هر درس - با استفاده از تجربه چندین ساله - برای یک ساعت تدریس، تنظیم شده، که همراه با توضیحات استاد، این مقدار از زمان را در برخواهد گرفت، ولی در چند درس از این کتاب، چون مطالب یک بحث ناقص می ماند، حجم بیشتری پیدا کرده و ممکن است وقت بیشتری بطلبید؛ مانند درسهای 6، 9، 15 که در صورت تمام نشدن مطالب در یک جلسه، باقیمانده آن در جلسه بعد تدریس خواهد شد و در چند درس دیگر؛ از آنجا که یک بخش از مسائل تمام شده و درس بعد، از ابتدای بحث جدید آغاز می شود، حجم کمتری دارد که باید فرصت باقیمانده را از درس بعد استفاده کرد؛ مانند درسهای 5، 7، 55 و چند بحث نیز برای دو ساعت تدریس در نظر گرفته شده است، چون مطالب آنها تا اندازه ای مشکل و مرتبط به هم می باشد و جداسازی آنها نیز چندان مطلوب نبود مانند درسهای 13 و 14 یا 31 و 32.
2 - برای تدریس این کتاب، هرگز نباید تنها به مطالعه مطالب آن اکتفا شود، بلکه بجاست استادان محترم، قبل از تدریس، علاوه بر مطالعه دقیق هر بحث، جزئیات مسائل و پاسخ پرسشهایی که ممکن است از سوی شاگردان مطرح شود، مورد ملاحظه قرار داده و با آمادگی کامل در کلاس حاضر شوند.
3 - استادان محترم در اولین جلسات درس از شاگردان خود بخواهند که نام مرجع تقلید شان را نوشته و تحویل دهند تا بتوانند قبل از حضور در کلاس مسایلی را که با علامت مشخص شده با مراجعه به منابع فقهی، نظر مقلد شاگردان را به دست آورده و در ضمن درس یادآوری کنند، یا آنها را به رساله مرجعشان ارجاع دهند.
4 - در این نوشته سعی شده است بدون آن که حکم شرعی تغییر یابد، از لغات ساده و عبارتهایی روان و قابل فهم استفاده شود، گرچه از آشنا کردن دانش پژوهان با اصطلاحات فقهی هم غافل نبودیم، لذا استادان محترم اصل ساده گویی را فراموش نکرده، و از به کار گرفتن اصطلاحات و لغات دشواری که ضرورتی ندارد و فهم مطالب را دشوار می سازد بپرهیزند.
5 - یکی از اصول مهم تدریس احکام، بیان مثال و تطبیق حکم بر مصادیق آن است. آنچه مردم با آن سرو کار دارند نمونه های عینی و علمی مسائل شرعی است. بنابراین، اگر برای هر مساله، یک یا دو مثال آورده شود، شاگردان کاربردی بودن احکام شرعی را حس کرده و به فراگیری آن علاقه بیشتری نشان می دهند، در متن کتاب نیز برای بسیاری از مسائل، مثال آورده شده است و مثال، باید این شرایط را داشته باشد:
متناسب با حکم.
متناسب با فهم افراد.
متناسب با شغل و موقعیت اجتماعی آنان.
مورد نیاز مخاطبین.
خلاصه باشد و طولانی نشود؛ یعنی مثال به قدر نیاز.
زشت و مستهجن نباشد.
تاثیر سوء نداشته باشد.
6 - اساتید محترم سعی کنند، خلاصه مطالب را بر تابلو بنویسند، این نیز در فراگیری افراد بسیار موثر خواهد بود.
7 - کسانی که توانایی نقاشی دارند، در آموزش برخی از مسائل احکام می توانند از این هنر بهره بگیرند.
8 - استاد، برخی از مسائل احکام را باید پس از توضیح، در عمل نمایش دهد تا شاگردان به خوبی آن را فرا گیرند؛ مانند وضو، وضوی جبیره، تیمم، نماز آیات و... و در این برنامه می توان از شاگردان نیز کمک گرفت.
9 - برای هر درس، چند پرسش نوشته شده که بیشتر آنها از مصادیق و نمونه های احکام است که استادان محترم جواب آنها را از شاگردان بخواهند و آنها را در یافتن پاسخها ویژه سوالهایی که شاگردان را به کتب مفصل فقهی ارجاع می دهد، یاری دهند.
10 - استادان محترم بخشی از وقت را به پاسخگویی پرسشهای حاضران اختصاص دهند. پاسخگویی به پرسشهای حاضران را می توان به دو شیوه شفاهی یا کتبی انجام داد و در فرض اول، می توان در ضمن درس به پرسشها پاسخ داد یا پایان هر درس، با یک بحث و در فرض دوم که سوالها نوشته می شود و جمع آوری می گردد، در پایان هر درس یا در جلسه بعد، به آنها پاسخ داده خواهد شد.
11 - در برخی از درسها، قسمتی از مطالب برای مطالعه می باشد، که اساتید محترم در صورت کمبود وقت برای تدریس، می توانند شاگردان را به مطالعه آنها راهنمایی کنند، و درسهای 13 و 14 چنانچه تدریس آنها را صلاح نمی دانند صرف نظر کنند.
در پایان بار دیگر از تمامی برادرانی که با مطالعه این کتاب رهنموده هایی داده اند تشکر کرده و خدای را بر این توفیق سپاس می گوییم و از نظریات و پیشنهادهای سازنده عزیزان استقبال می کنیم(13).
ربنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم
حوزه علمیه قم - محمد حسین فلاح زاده ابرقویی
تابستان 1376، ه. ش.
فهرست فقهیان معروف شیعه صفحه 13 و 14 و 15 و 16 و 17 نیاز به اسکن دارد.
یادآوری این نکته لازم است که دانشمندان علوم دینی و فقهای بزرگوار تشیع منحصر به این تعداد نیستند، بلکه در این مختصر، تنها به ذکر اسامی فقهای معروف شیعه اکتفا شده و در این چند دهه گذشته نیز چه بسیار از فقیهان نامدار و گرانقدری وجود داشتند که هر یک دارای خدمات ارزشمند بوده و تالیفات گرانسنگی از آنها به یادگار مانده است؛ از جمله آن بزرگواران، مراجع عالیقدری همچون حضرت آیه الله العظمی میلانی، حضرت آیه الله العظمی خوانساری، حضرت آیه الله العظمی نجفی مرعشی، حضرت آیه الله العظمی خوبی، حضرت آیه الله العظمی گلپایگانی و حضرت آیه الله العظمی اراکی را می توان نام برد. اکنون نیز در حوزه های علمیه، چهره های درخشانی از عالمان دین شناس و فقیهان آگاه وجود دارند که رسالت انبیایی حراست از مکتب را بر دوش گرفته و علوم اهل بیت را به نسل حاضر منتقل می کنند.
درس (1) شناخت احکام
... لکل جعلنا منکم شرعه و منهاجا
... برای هر یک از شما (امتها) شریعت و راه روشنی قرار دادیم.
(سوره مائده، آیه 48)
سعادت بشر در این جهان و جهان آخرت در گرو عمل به برنامه های اسلامی و تطبیق برنامه های روزمره زوایای آن - چه فردی و چه اجتماعی - بر قوانین نجات بخش اسلام می باشد.
برنامه های اسلام به سه دسته تقسیم می شود:
الف: برنامه های اعتقادی (اصول دین).
ب: دستورهای عملی (فروع دین یا احکام).
ج: مسائل روانی (اخلاق).
دسته اول، برنامه هایی است در رابطه با سالم سازی فکر و اعتقاد انسان و مکلف باید نسبت به آنها یقین کند و آنها را از روی دلیل بپذیرد و چون این بخش از برنامه های اسلام اعتقادی است و نیاز به یقین دارد، پیروی از دیگران (تقلید) در آنها راه ندارد گرچه می توان از راهنمایی دیگران برای تحصیل یقین بهرمند گردید.
دسته دوم، که برنامه های عملی است، مشتمل بر بایدها و نبایدها یی است که با انجام و ترک آنها(همراه با اعتقاد صحیح) اطاعت الهی تحقق می یابد؛ مانند خواندن نماز و پرداخت زکات و پرهیز از غیبت و سرقت.
دسته سوم، برنامه های در رابطه با پرورش روح و سلامت روان آدمی است که شیوه تقویت صفات پسندیده؛ مانند عدالت، سخاوت، شجاعت و عزت در نهاد انسانها و مبارزه با صفات ناپسند و زشت آن؛ مانند حسد، بخل، نفاق را بیان می کند.
کتب فقهی که با تلاش شبانه روزی دانشمندان اسلامی به رسته تحریر در آمده در بردارنده دسته دوم از مسائل دینی است که احکام نام دارد.
شخص مکلف برای شناخت و پی بردن به آن امر و نهی ها، باید اجتهاد کند و از منابع مربوط، بدآنهادست یابد یا از کسی که با اجتهاد احکام را استنباط کرده تقلید کند و یا به احتیاط عمل نماید.
بنابراین وظیفه مکلف نسبت به برنامه های عملی اسلام یکی از این سه امر است:
اجتهاد تقلید احتیاط
پیش از بیان هر یک از این امور، به جاست که توضیحی پیرامون شرایط تکلیف و همچنین تقسیم احکام بیاوریم.