پیشگفتار
بسم الله الرحمن الرحیم
فلو لا نفر من کل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فی الدین ولینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون
(سوره توبه، آیه 122)
در طول تاریخ، مصلحان و نیک اندیشان همواره در فکر پی ریزی و تشکیل جامعه ای بوده اند که در آن ارزشها حاکم گردد و زشتیها زدوده شود و برای رسیدن به این مقصود و تشکیل چنین جامعه ای - که از آن گاهی به مدینه فاضله تعبیر کرده اند - قوانین و مقرراتی نیز اندیشیده اند تا افراد جامعه در زندگی فردی و اجتماعی خود چگونگی استفاده از طبیعت و ارتباط با همنوعان، راه درست را طی کنند و از کجروی و تجاوز به حقوق دیگران بپرهیزند.
اسلام به عنوان آخرین مکتب تضمین کننده سعادت بشر، زیر بنای تشکیل چنین جامعه ای را اعتقاد صحیح می داند و برای سالم سازی اندیشه و اعتقاد انسانها، اصول خاصی مقرر کرده که پیروان آن، باید به آنها باور داشته باشند؛ اصولی که آغاز و پایان هستی را مشخص می کند و انسانها را از افکار پوچ و خیالهای بیهوده می رهاند و به زندگی هدفدار راهنمایی می کند.
البته اسلام، تنها اعتقاد صحیح را کارساز نمی داند، بلکه مردم در مرحله عمل و رفتار نی باید راه راست را از نادرست بازشناسند و خوبیها را عمل کنند و از بدیها بپرهیزند(1).
آنچه عهده دار این بخش از برنامه های اسلام است فقه یا احکام نام دارد، که در حقیقت مجموعه قوانین عملی اسلام است و از وحی الهی سرچشمه گرفته و با بین معصومان (علیه السلام) تفسیر و تبیین شده است. قوانینی که تغییرناپذیر است و تمام موضوعات و مصادیق خارجی و حوادث واقعه (2) و در بر می گیرد، بی آن که به اصول آن خدشه ای وارد شود(3).
یکی از درسهای زنده و اساسی مدارس علوم دینی، همواره در راستای شناخت این قوانین بوده است و می توان گفت: یکی از پایه های اصلی تشکیل مجامع علمی اسلامی، علم فقه است و فقیهان، از ارزشمندترین دانشمندان علوم اسلامی به شمار می روند و نام آنها همیشه بر تارک تاریخ حوزه های علمی می درخشد و به گفته امام خمینی (قدس سره):
صدها سال که روحانیت اسلام تکیه گاه محرومان بوده است، همیشه مستضعفان از کوثر زلال معرفت فقهای بزرگوار سیراب شده اند(4).
حوزه های علمیه و فقهای بزرگوار اسلام، در طول تاریخ برای حفظ فقاهت اسلامی و دفاع از شریعت مقدس، تلخیها و سختیهای بسیار به جان خریده اند. چه بسیار کتابها که در وضعیت تقیه و یا گوشه زندان نگاشته شده، (5) و چه بسیار کتابخانه ها که حاصل صدها سال رنج و تلاش آنان بوده، به تارج رفته یا در آتش خشم و کینه دشمنان سوخته است و بالاتر از همه چه بسیار بزرگانی که در راه آرمان و حفظ دین خدا سر و جان دادند و خون سرخشان، اوراق کتاب فقاهت را رنگین کرد و گاه اجسادشان را سوزاندند و خاکسترش را به باد دادند! (6) اما آنان با همه این مشکلات و سختیها، هرگز از پای ننشستند و دست از تلاش نکشیدند و مسائل فقهی را پس از استنباط از منابع آن، همچون گوهر گرانبهایی حفظ کردند و به نسلهای بعد از خود انتقال دادند. و همواره با تلاش فراوان و دقتهای بی نظیر، با کشف فروع مختلف فقهی و تبویب آنها و تطبیق بر عناوین و مصادیق آن همیشه رهگشای امت اسلامی بوده و هستند(7).
گفتنی است در صحنه نگارش آموزش در حوزه های علوم دینی، برای رشته های مختلف علمی از جمله فقه کتابهای ویژه ای برای سطوح مختلف آموزشی به رشته تحریر در آمد - است.
آموزش فقه در حوزه علمیه به سه مرحله تقسیم می شود و در هر مرحله کتابهایی برای تدریس یا مطالعه نگاشته شده است:
فقه غیر استدلالی؛ مانند: رساله توضیح المسائل و العروه الوثقی(8).
فقه نیمه استدلالی؛ مانند: الروضه البهیه (9) و شرایع الاسلام(10).
فقه استدلالی؛ مانند: جواهر الکلام (11) و الحدائق الناضره(12).
در عرصه ابلاغ احکام به افراد جامعه و ترویج احکام دینی، رساله هایی نگاشته اند و هماره به زبان غالب مقلدان منتشر شده است که آنچه امروزه به نام رساله توضیح المسائل از مراجع بزرگوار تقلید در دسترس مردم قرار می گیرد از همان نمونه هاست ولی از آنجا که رساله های عملیه موجود، برای مطالعه و مراجعه عموم مردم نگاشته شده و بیش از پنجاه سال از عمر آن می گذرد و در این مدت، تغییر چندانی در نثر و شیوه نگارش آن داده نشده و برخی از اصطلاحات مربوط به اهل فن و لغات مشکل و نامانوس - برای نسل جوان - و عبارتهای پیچیده در آن دیده می شود، از این رو نمی تواند متن آموزشی مناسب - به ویژه برای جوانان - باشد، گرچه به جای خود و برای هدفی که نگاشته شده که فراتر از نیاز یک قشر خاص می باشد، مفید و ارزشمند است و می توان گفت: مانند داروخانه ای است که تمام افراد جامعه باید از آن بهره مند شوند.
ولی در کنار آن باید برای اقشار مختلف جامعه، رساله هایی در خور فهم و نیاز آنها تدوین شود، تا بدون هیچگونه مشکلی، وظایف شرعی خود را فرا گیرند و به بهترین شیوه، بر دانش دینی خود بیفزایند.
گرچه تا کنون در این خصوص، تلاشهای ارزشمندی شده و کتابهایی منتشر گردیده که هر یک در جای خود قابل استفاده است، ولی کتابهایی که بتواند با در نظر گرفتن مقاطع تحصیلی افراد و نیازهای صنفی آنها، احکام دین را آموزش دهد، نگاشته نشده و نیاز به تدوین آنها محسوس و روشن است.
این نیاز ما را بر آن داشت تا با در نظر گرفتن مقاطع تحصیلی موجود در کشورمان، مسائل فقهی را بدون هیچگونه تغییر در فتاوای فقیهان و تنها تغییر در عبارتها و جایگزین کردن لغات و اصطلاحات مانوس و تنظیم مطالب و بیان برخی از مثالهای و نمونه های آنها بدین صورت تدوین کنیم.
از آنجا که برخی از مسائل فقه، اختصاص به خواهران دارد و بخشی دیگر ویژه برادران است و گروه دیگر را نیازی به آنها نیست و یا کمتر نیاز پیدا می کنند، به تقسیم صنفی نیز توجه شده و کتابهای ویژه برادران و خواهران جدای از یکدیگر تهیه شده است. و نیز گفتنی است که در تدوین این نوشته ها، سطح غالب افراد در نظر گرفته شده است.
کتابهای تهیه شده و یا در دست تهیه، بدین قرار است:
آموزش احکام - ویژه کودکان
آموزش احکام - سطح یک - مقطع راهنمایی (ویژه پسران - ویژه دختران)
آموزش احکام - سطح متوسط - مقطع دبیرستانی (ویژه پسران - ویژه دختران)
آموزش فقه - سطح عالی - (ویژه برادران - ویژه دختران)
آموزش فقه - سطح عالی - (ویژه برادران - ویژه خواهران)
روش تدریس احکام - ویژه استادان محترم و طلاب علوم دینی.
یادآوری چند نکته:
1 - متن این کتاب مطابق با فتاوای بنیانگذار جمهوری اسلامی، حضرت آیه الله العظمی امام خمینی (قدس سره) می باشد.
2 - فتاوای مراجع بزرگ تقلید نیز به آن افزوده شده که به خواست خداوند در آینده نزدیک جداگانه چاپ خواهد شد.
3 - در متن این کتاب، مسائلی که تفاوت فتوایی در آنها به حدی است که مقلدان سایر مراجع نمی توانند به فتوای متن عمل کنند، با علامت مشخص شده است تا آن عزیزان برای شناخت نظر مرجع تقلید خود بتوانند به رساله وی یا به کتاب آموزش فقه که همراه با حواشی فقهاست مراجعه کنند و یا اساتید محترم در صورت صلاحدید، به موارد اختلاف اشاره نمایند. گفتنی است که همه اختلاف فتواها به گونه ای نیست که اگر مقلد به مسائل متن عمل کند، خلاف فتوای مرجع تقلیدش عمل کرده و یا واجبی را ترک کرده باشد؛ مثلاً اگر مساله ای که در متن آمده، فتوا باشد و مرجع تقلید کسی در همان مساله، احتیاط واجب داشته باشد، اگر مقلد به آن فتوا عمل کند، به همان احتیاط نیز عمل کرده است و مشکلی پیش نمی آید.
4 - کتاب حاضر جنبه آموزشی دارد و توسط استادان محترم تدریس می شود و شاگردان نزد معلم خود، آن را می آموزند، گرچه در شوه نگارش تلاش ما به این بوده که مطالعه آن هم مفید باشد و مسائل شرعی را به مطالعه کنندگان بیاموزد.
5 - برای آنکه خوانندگان عزیز اگر خواستند جزئیات مسائل را بدانند و یا متن مسائل را از منابع آنها ببینند، آدرس مسائل در پایان هر صفحه آمده است.
6 - کتاب حاضر، قبل از چاپ، چند دوره تدریس شده و نواقص آن - در حد توان - برطرف گردیده است و افزون بر این، چند تن از دوستان فاضل حوزه، عنایت فرموده و بخش هایی از آن را مطالعه کرده و رهنمودهایی ارائه داده اند، که در اینجا از همه آن عزیزان تشکر می شود.
7 - جهت اختصار در آدرس مطالب، علائم زیر به کار رفته است:
ج جلد، ص صفحه، م مساله، س سوال
سخنی با استادان محترم
1 - محتوای هر درس - با استفاده از تجربه چندین ساله - برای یک ساعت تدریس، تنظیم شده، که همراه با توضیحات استاد، این مقدار از زمان را در برخواهد گرفت، ولی در چند درس از این کتاب، چون مطالب یک بحث ناقص می ماند، حجم بیشتری پیدا کرده و ممکن است وقت بیشتری بطلبید؛ مانند درسهای 6، 9، 15 که در صورت تمام نشدن مطالب در یک جلسه، باقیمانده آن در جلسه بعد تدریس خواهد شد و در چند درس دیگر؛ از آنجا که یک بخش از مسائل تمام شده و درس بعد، از ابتدای بحث جدید آغاز می شود، حجم کمتری دارد که باید فرصت باقیمانده را از درس بعد استفاده کرد؛ مانند درسهای 5، 7، 55 و چند بحث نیز برای دو ساعت تدریس در نظر گرفته شده است، چون مطالب آنها تا اندازه ای مشکل و مرتبط به هم می باشد و جداسازی آنها نیز چندان مطلوب نبود مانند درسهای 13 و 14 یا 31 و 32.
2 - برای تدریس این کتاب، هرگز نباید تنها به مطالعه مطالب آن اکتفا شود، بلکه بجاست استادان محترم، قبل از تدریس، علاوه بر مطالعه دقیق هر بحث، جزئیات مسائل و پاسخ پرسشهایی که ممکن است از سوی شاگردان مطرح شود، مورد ملاحظه قرار داده و با آمادگی کامل در کلاس حاضر شوند.
3 - استادان محترم در اولین جلسات درس از شاگردان خود بخواهند که نام مرجع تقلید شان را نوشته و تحویل دهند تا بتوانند قبل از حضور در کلاس مسایلی را که با علامت مشخص شده با مراجعه به منابع فقهی، نظر مقلد شاگردان را به دست آورده و در ضمن درس یادآوری کنند، یا آنها را به رساله مرجعشان ارجاع دهند.
4 - در این نوشته سعی شده است بدون آن که حکم شرعی تغییر یابد، از لغات ساده و عبارتهایی روان و قابل فهم استفاده شود، گرچه از آشنا کردن دانش پژوهان با اصطلاحات فقهی هم غافل نبودیم، لذا استادان محترم اصل ساده گویی را فراموش نکرده، و از به کار گرفتن اصطلاحات و لغات دشواری که ضرورتی ندارد و فهم مطالب را دشوار می سازد بپرهیزند.
5 - یکی از اصول مهم تدریس احکام، بیان مثال و تطبیق حکم بر مصادیق آن است. آنچه مردم با آن سرو کار دارند نمونه های عینی و علمی مسائل شرعی است. بنابراین، اگر برای هر مساله، یک یا دو مثال آورده شود، شاگردان کاربردی بودن احکام شرعی را حس کرده و به فراگیری آن علاقه بیشتری نشان می دهند، در متن کتاب نیز برای بسیاری از مسائل، مثال آورده شده است و مثال، باید این شرایط را داشته باشد:
متناسب با حکم.
متناسب با فهم افراد.
متناسب با شغل و موقعیت اجتماعی آنان.
مورد نیاز مخاطبین.
خلاصه باشد و طولانی نشود؛ یعنی مثال به قدر نیاز.
زشت و مستهجن نباشد.
تاثیر سوء نداشته باشد.
6 - اساتید محترم سعی کنند، خلاصه مطالب را بر تابلو بنویسند، این نیز در فراگیری افراد بسیار موثر خواهد بود.
7 - کسانی که توانایی نقاشی دارند، در آموزش برخی از مسائل احکام می توانند از این هنر بهره بگیرند.
8 - استاد، برخی از مسائل احکام را باید پس از توضیح، در عمل نمایش دهد تا شاگردان به خوبی آن را فرا گیرند؛ مانند وضو، وضوی جبیره، تیمم، نماز آیات و... و در این برنامه می توان از شاگردان نیز کمک گرفت.
9 - برای هر درس، چند پرسش نوشته شده که بیشتر آنها از مصادیق و نمونه های احکام است که استادان محترم جواب آنها را از شاگردان بخواهند و آنها را در یافتن پاسخها ویژه سوالهایی که شاگردان را به کتب مفصل فقهی ارجاع می دهد، یاری دهند.
10 - استادان محترم بخشی از وقت را به پاسخگویی پرسشهای حاضران اختصاص دهند. پاسخگویی به پرسشهای حاضران را می توان به دو شیوه شفاهی یا کتبی انجام داد و در فرض اول، می توان در ضمن درس به پرسشها پاسخ داد یا پایان هر درس، با یک بحث و در فرض دوم که سوالها نوشته می شود و جمع آوری می گردد، در پایان هر درس یا در جلسه بعد، به آنها پاسخ داده خواهد شد.
11 - در برخی از درسها، قسمتی از مطالب برای مطالعه می باشد، که اساتید محترم در صورت کمبود وقت برای تدریس، می توانند شاگردان را به مطالعه آنها راهنمایی کنند، و درسهای 13 و 14 چنانچه تدریس آنها را صلاح نمی دانند صرف نظر کنند.
در پایان بار دیگر از تمامی برادرانی که با مطالعه این کتاب رهنموده هایی داده اند تشکر کرده و خدای را بر این توفیق سپاس می گوییم و از نظریات و پیشنهادهای سازنده عزیزان استقبال می کنیم(13).
ربنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم
حوزه علمیه قم - محمد حسین فلاح زاده ابرقویی
تابستان 1376، ه. ش.
فهرست فقهیان معروف شیعه صفحه 13 و 14 و 15 و 16 و 17 نیاز به اسکن دارد.
یادآوری این نکته لازم است که دانشمندان علوم دینی و فقهای بزرگوار تشیع منحصر به این تعداد نیستند، بلکه در این مختصر، تنها به ذکر اسامی فقهای معروف شیعه اکتفا شده و در این چند دهه گذشته نیز چه بسیار از فقیهان نامدار و گرانقدری وجود داشتند که هر یک دارای خدمات ارزشمند بوده و تالیفات گرانسنگی از آنها به یادگار مانده است؛ از جمله آن بزرگواران، مراجع عالیقدری همچون حضرت آیه الله العظمی میلانی، حضرت آیه الله العظمی خوانساری، حضرت آیه الله العظمی نجفی مرعشی، حضرت آیه الله العظمی خوبی، حضرت آیه الله العظمی گلپایگانی و حضرت آیه الله العظمی اراکی را می توان نام برد. اکنون نیز در حوزه های علمیه، چهره های درخشانی از عالمان دین شناس و فقیهان آگاه وجود دارند که رسالت انبیایی حراست از مکتب را بر دوش گرفته و علوم اهل بیت را به نسل حاضر منتقل می کنند.