احساس مسؤولیت نسبت به دیگران
نکته بعدی این مساله است که انسان ها باید در جامعه احساس کنند که نسبت به دیگران مسؤولیتی دارند، باید در رفتار یکدیگر به نوعی، نظارت داشته باشند. این واقعیتی است که کمابیش در جامعه های متمدن انسانی، با اختلاف مراتبی که در مدنیت داشته، و دارند، همواره وجود داشته است. شاید هیچ جامعه ای را نتوان یافت که بهره ای از تمدن برده باشد، اما در میان مردم آن چنین احساسی وجود نداشته باشد.
انسان باید نسبت به رفتار دیگران احساس مسؤولیت بکند، لکن مراتب چنین احساس مسؤولیتی در جوامع گوناگون، بر اساس نظام ارزشی حاکم بر آن ها متفاوت است. از آن جاه که مصادیق کار خوب و بد در جوامع مختلف بر اساس نظام های ارزشی تفاوت دارد، مرتبه حساسیت مردم، نسبت به رفتار دیگران، بستگی به نوع جهان بینی و نگرش آن ها نسبت به انسان و جامعه انسانی دارد. این بحث مفصلی را می طلبد، که فهرست وار به آن اشاره می کنم.
نظام ارزشی فردگرا و نظام ارزشی جامعه گرا
دیدگاه حاکم بر جوامع را نسبت به انسان ها، در یک تقسیم کلی می توان به دو دسته تقسیم کرد: از نظر برخی انسان ها موجوداتی فردگرا و از منظر گروهی دیگر انسان ها جامعه گرا می باشند، و هر یک از این دو دسته نیز دارای مراتب مختلفی هستند. بعضی از انسان ها در زندگی فقط در خود هستند، اگر راحتی می خواهند، آن را برای خود طلب می کنند؛ اگر در پی پیشرفت هستند، آن را برای خود می خواهند؛ برای این گرئه تفاوتی نمی کند که این راحتی یا پیشرفت مادی و یا معنوی باشد. محور افکار و فعالیت آن ها نفی ضرر و کسب منفعت برای خود می باشد.
در طرف مقابل، کسانی هستند که خود را با دیگران در زندگی اجتماعی شریک وابسته می دانند، این گروه معتقدند که جامعه واحدی منسجم، هماهنگ و وابسته به یکدیگر است. از این رو، فقط به فکر خود نیستند. این گروه اگر خیر و برکتی طلب می کند، برای همه می خواهید و اگر پیشرفتی را دنبال می کند، آن را برای همه آرزو می کند.
نگرش اسلام به انسان
انبیا و به خصوص دین مقدس اسلام، نگرش جامعه گرایی را تقویت می کنند. دین اسلام می خواهد انسان را به گونه ای تربیت کند که در همه مراحل زندگی خود، نظر به کل انسان ها و به خصوص اعضای جامعه اسلامی داشته باشد. برای مثال، می دانیم که نماز یک عبادت فردی است؛ همه انسان ها به نوعی در پیشگاه خدای خود اظهار عبودیت می کند، اما ما مسلمانان، بندگی خود را در برابر پروردگار، به صورت نماز اظهار می کنیم؛ در نماز و در قرائت سوره حمد، شخص نماز گزار، در مقام اظهار عبودیت، خطاب به خداوند نمی گوید من تو را می پرستم؛ اگر مسلمانی در بیابانی که هیچ انسانی نیست، به تنهایی به نماز بایستد، باید بگوید ایاک نعبد، هیچ گاه در نماز نمی توان گفت ایاک اعبد. ایاک نعبد و ایاک نستعین یعنی ما تو را می پرستیم و ما از تو کمک می خواهیم. این یعنی این که مؤمنان همدیگر را در کنار خود ببینند. هم چنین هنگامی که نماز تمام می شود، بگوید السلام علینا و علی عبادالله الصالحین، السلام علیکم و رحمه الله و برکاته. سلام بر شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و گفتن السلام علیک ایها النبی، نیز به جهت شخصیت برجسته پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، و امتیاز جداگانه ای است که، آن حضرت دارند. اما نماز با السلام علیک ایها النبی تمام نمی شود، بلکه با السلام علینا و علی عباد الله الصالحین، السلام علیکم و رحمه الله و برکاته تمام می شود. انسان در طول نماز همواره مؤمنان را در کنار خود می بیند، و نیز هنگامی که می خواهد از نماز خارج شود، باز هم باید بر همه مؤمنان سلام کند. این تربیت اسلامی است. در تمام دستورات اسلامی چه عبادت های فردی و چه عبادت های اجتماعی، مسائل اقتصادی، اجتماعی و تربیتی، حتی جهاد، دفاع، و در همه جا، مسلمان باید خود را با سایر مؤمنان شریک و وابسته بداند. این تربیت خاص اسلامی است.