پیشگفتار
آشنایی با مکتب نبوی و درس آموزی از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در ابعاد گوناگون فرهنگی، معنوی، اخلاقی، اجتماعی و موارد دیگر؛ اولین نیاز همه جوامع انسانی بویژه جامعه اسلامی ما می باشد زیرا آن حضرت در قرآن به عنوان اسوه حسنه معرفی شده است.
اسوه، به معنای پیشوا، مقتدا، قدوه، پیشرو و خصلتی که شخص بدان لایق مقتدایی و پیشوایی می گردد است. این واژه ای قرآنی است که یک بار در مورد پیامبر اکرم (احزاب، 21) و دو بار در مورد حضرت ابراهیم و پیروانش (ممتحنه، 4 و 6) آمده است.
هر چند قرآن کریم، در صدها آیه، به اسوه ها و معرفی الگوها با عبارت های گوناگون پرداخته است، و در آیات متعددی، ویژگی ها و ملاک های اسوه های راستین بشر را شرح داده است. و نیز با بیان آن ملاک ها، آن ها را مدح و ستایش می کند و به جان های تشنه مخاطبان معرفی می نماید و تصویر کاملی از شخصیت و حالات روحی و ظاهری و زندگی مادی و معنوی این گونه انسان ها را ارایه می دهد.
ولی قرآن مجید پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را به عنوان بهترین الگو و اسوه نیکو معرفی کرده است: و لکم فی رسول الله اسوه حسنه (احزاب، 21) و نیز هر چه انتخاب فرستادگان خدا از میان انسان ها به خاطر آن است که بتوانند سرمشق عملی برای امت ها باشند؛ زیرا مهم ترین و مؤثرترین بخش تبلیغ و دعوت انبیا دعوت های عملی آن ها است و به همین دلیل دانشمندان اسلامی معصوم بودن را شرط قطعی مقام نبوت دانسته اند ولی بدیهی است، اسوه های قرآن دارای مراتب و درجه های متفاوتند. با جستجو در آیات و روایات و تفاسیر و سیره انبیأ، چنین به نظر می رسد که جز شخصیت حضرت محمد صلی الله علیه و آله اسوه تمام عیار دیگری در عالم انسانی و در قلمرو قرآن یافت نمی شود. او است که تمام فضایل اخلاقی معنوی و تربیتی و منصب های الهی را در خود گرد آورده و خاتم پیامبران و جامع شرایع و ادیان و اسوه اسوه های قرآن گردیده است.
پیامبر اکرم در همه صفات عالی انسانی سر آمد بود. از این رو حیاط طیبه و سیره سراسر نور آن حضرت می تواند در عرصه های فردی و اجتماعی برترین برنامه زندگی ما اسوه و سرمشق ما باشد. اگر پیامبر صلی الله علیه و آله در زندگی ما اسوه و سرمشق باشد، قطعاً برنامه زندگی ما دگرگون خواهد شد.
نیاز به الگو
یکی از بهترین شیوه های تربیت، معرفی الگوهای موفق است.
الگو به کلیات و تئوری ها، روح و حیات می بخشد.
الگوی خوب، مردم را از رفتن به سراغ الگوهای بد باز می دارد.
الگوی خوب، دعوت و تبلیغ عملی است.
دلیل و فلسفه مجالس عزاداری امامان معصوم به خصوص امام حسین (علیه السلام) آن است که پرچم الگوهای ایمان و استقامت در تاریخ برفراز باشد.
خداوند بارها به پیامبرش دستور داده، نمونه های برجسته انسانیت را به مردم معرفی کند تا این الگوها به فراموشی سپرده نشود. در یک آیه می فرماید: واذکر فی الکتاب ابراهیم یاد ابراهیم را زنده بدار و در آیه ای دیگر می فرماید: واذکر فی الکتاب مریم، یاد مریم را زنده بدار.
آری، دیدن الگو، مطالب تصوری و ذهنی و شاید محال را به صورت عینی مجسم می کند.
قرآن درباره الگو بودن پیامبر اسلام می فرماید:
لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرجوا الله و الیوم الاخر و ذکر الله کثیرا همانا برای شما در (سیره) رسول خدا، الگو و سرمشقی نیکوست، (البته) برای کسانی که به خدا و روز قیامت امید دارند و خدا را بسیار یاد می کنند.
گرچه این آیه در میان جنگ احزاب است، اما الگو بودن پیامبر، اختصاص به مورد جنگ ندارد، بلکه آن حضرت در همه زمینه ها بهترین الگو است، به چند نکته توجه کنید:
1 - آیه با کلمه لقد شروع می شود که هم حرف لام به معنای قطعاً است و هم حرف قد. یعنی قطعاً و حتماً پیامبر برای شما الگوست و در الگو بودن او شک نکنید.
2 - کلمه کان به معنای ثبوت و دوام است. یعنی الگو بودن پیامبر در همه عصرها و برای همه نسل هاست.
3 - به جای آنکه بگوید: رسول الله اسوه است، می فرماید: در رسول الله اسوه است فی رسول الله اسوه حسنه یعنی شما نمی توانید مانند رسول خدا باشید، ولی می توانید در لابلای رفتار و گفتار و اخلاق او، برای خود الگویی بیابید.
4 - واژه اسوه در مورد تأسی و پیروی از دیگران در کارهای خوب به کار می رود. در قرآن، این کلمه، درباره دو پیامبر عظیم الشأن آمده است: یکی درباره حضرت ابراهیم (علیه السلام) و دیگری درباره پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) جالب آن که اسوه بودن حضرت ابراهیم در برائت از شرک و مشرکان است ولی الگو و اسوه بودن پیامبر در همه امور است:
در مهربانی با زیردستان، گشاده رویی با مردم، مشورت کردن، اخلاص، ساده زیستی، تشویق به کسب علم، عبادت، استقامت، در گفتار و عمل، مبارزه با ظلم و ستم، نظم و انضباط و نظافت و بوی خوش، مساوات، همسرداری، محبت به کودکان و...
چنانکه نقش پیامبر در جنگ احزاب، الگوی فرماندهان است: هدایت لشکر، امید دادن، خندق کندن، مزاح کردن، شعار حماسی دادن، به دشمن نزدیک بودن و استقامت نمودن. حضرت علی (علیه السلام) فرمود: در هنگامه نبرد، خود را در پناه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار می دادیم و آن حضرت از همه ما به دشمن نزدیک تر بود. اتقینا برسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فلم یکن منا اقرب الی العدو منه(1)
و ادامه آیه می فرماید: کسانی می توانند پیامبر را الگوی خود قرار دهند که قلبشان سرشار از ایمان و یاد خدا باشد. لمن کان یرجوا الله و الیوم الاخره
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) قرآن مجسم
سیره نویسان بیشتر از لابلای تاریخ و برخی از لابلای روایات اهل بیت (علیه السلام) سیره پیامبر اکرم را نوشته اند.
و امروزه از طریق نرم افزارهای رایانه ای و جستجوی عبارت کان رسول الله می توان به ابعادی از سیره پیامبر دست یافت.
اما راهی که خداوند در نوشتن این سیره برای ما بر جسته کرد، آن است که سیره پیامبر را از لابلای آیات قرآن جستجو کنیم.
با نگاهی به قرآن می فهمیم که چه عنایات ویژه ای به پیامبر اکرم شده و سیمای آن حضرت چیست؟