ترجمه امالی شیخ مفید

سخن ناشر

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
1- بنیاد پژوهشهای اسلامی، که به منظور احیای فرهنگ غنی اسلام و نشر معارف اهل البیت علیهم السّلام تأسیس شده، از یک سال پیش فعّالیّت فرهنگی و پژوهشی خود را بر اساس موازین علمی و شیوه های تحقیقاتی با همکاری جمعی از استادان و محقّقان حوزه و دانشگاه آغاز کرده است. و در این راه مقدّس از همه پژوهشگران و صاحب نظران استمداد می کند. برقراری ارتباط و همکاریهای پژوهشی و نیز انعقاد قرار داد با محقّقان و مترجمان و مؤسّسات علمی و فرهنگی برای تألیف، ترجمه، تصحیح متون و چاپ و نشر آثار برجسته اسلامی از جمله فعّالیتهای بنیاد به شمار می رود.
2- چنان که می دانیم از دیر باز دانشمندان فارسی زبان، به ترجمه آثار عربی توجّهی خاصّ داشته اند، که نقطه اوج آن را می توان در ترجمه های گوناگون قرآن سراغ گرفت. بنا به روایتی نخستین بار سلمان فارسی قرآن را به فارسی ترجمه کرد .
ترجمه قرآن به زبان فارسی در تمامی دوره های گذشته- در مجموع- رواج فراوان داشته، و امروزه صدها نمونه آن زینت بخش کتابخانه ها و موزه هاست، برخی از آنها نیز چاپ شده، و بی تردید دهها ترجمه دیگر بر اثر حوادث گوناگون از بین رفته است.
3- علاوه بر ترجمه قرآن، عنایتی بسزا به ترجمه احادیث نیز مبذول شده است، که از آن جمله می توان ترجمه «شهاب الأخبار» را نام برد، که گویا پیش از تاریخ تحریر نسخه کتابخانه مدرسه غرب همدان- به فارسی برگردانده شده است از اواخر سده هشتم هجری به بعد، که یکی از پربارترین و ارزنده ترین ادوار ترجمه متون عربی به فارسی محسوب می شود؛ و نیز در دوره صفویه و قاجاریّه- نهضتی در ترجمه آثار مهمّ علمی اسلامی پدید آمد، و بخش قابل ملاحظه ای از متون عربی به فارسی برگردانده شده است. در این دوره عدّه ای از علمای شیعه، علاوه بر تألیف کتابهایی به زبان فارسی، بسیاری از آثار گذشتگان را نیز به فارسی ترجمه کرده اند، که از میان آنان به عنوان نمونه می توان اشخاص زیر را نام برد:
ابو سعید حسن بن حسین شیعی سبزواری (از علمای سده هشتم)؛ وی علاوه بر تألیف آثاری به فارسی مانند: راحة الأرواح و مونس الأشباح (در ظرائف احوال حضرت رسول و ائمه علیهم السلام، که در 753 ه. ق از تألیف آن فراغت یافته) ، کتابهایی را نیز به فارسی ترجمه کرده است، از آن جمله: ترجمه کشف الغمة، بهجة المباهج (ترجمه و تلخیص مباهج المنهج فی مناهج الحجج قطب الدّین کیدری) و مصابیح القلوب (ترجمه 53 حدیث نبوی) .
کمال الدّین حسین بن خواجه عبد الحقّ الهی اردبیلی متوفّای 940 ه. ق؛ وی علاوه بر تألیف کتبی به فارسی مانند: تفسیر الهی (تفسیر تمامی قرآن)، منهج الفصاحة فی شرح نهج البلاغة، و تاج المناقب فی فضائل الائمّة الاثنی عشر، بعضی از آثار گذشتگان را نیز به فارسی ترجمه کرده است، از آن جمله: خلاصه الفقه (ترجمه ارشاد الأذهان علّامه حلّی) ، ترجمه مهج الدّعوات سید ابن طاوس و ترجمه رساله امامت ، فخر الدّین أبو الحسن علیّ بن حسن زواری، که تا سال 947 ه. ق- تاریخ ختم تفسیر فارسی وی- در قید حیات بوده است. وی علاوه بر تألیف آثاری به فارسی مانند: ترجمة الخواصّ (تفسیر قرآن، معروف به تفسیر زواری)، روضة الأبرار (شرح نهج البلاغه)، لوامع الأنوار الی معرفة الائمّة الأطهار، مجمع الهدی (در قصص انبیاء)، و شرح صحیفه سجادیه، بعضی از متون عربی را نیز به فارسی برگردانده است، از آن جمله: آثار الأخیار (ترجمه تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام)، ترجمه المناقب (ترجمه کشف الغمّة)، ترجمه احتجاج طبرسی، مکارم الکرائم (ترجمه مکارم الاخلاق)، ترجمه أربعین شهید اوّل، وسیلة النجاة (ترجمه اعتقادات صدوق)، مفتاح النجاة (ترجمه عدّة الدّاعی ابن فهد)، و طراوة اللّطائف (ترجمه طرائف سیّد ابن طاوس).
ملا فتح اللَّه کاشانی، مفسّر معروف متوفّای 988 ه. ق؛ وی علاوه بر تألیف کتابهایی به فارسی مانند: تفسیر منهج الصادقین، خلاصة المنهج، تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین (در شرح نهج البلاغه)، بعضی از آثار گذشتگان را نیز به فارسی ترجمه کرده است مانند:
کشف الاحتجاج (ترجمه احتجاج طبرسی) و ترجمه قرآن (و این بجز سه تفسیر وی بر قرآن است) .
ملا محمّد صالح بن محمّد باقر قزوینی روغنی؛ وی علاوه بر تألیف شرح فارسی نهج البلاغه، آثاری را به فارسی ترجمه کرده است، از آن جمله: برکات المشهد المقدس (ترجمه عیون اخبار الرضا «ع»، ترجمه صحیفه سجّادیّه، ترجمه عهدنامه مالک اشتر، و ترجمه توحید مفضّل، که تاریخ فراغت از آن 1080 ه. ق بوده است .
آقا حسین محقّق خوانساری، متوفّای 1099 ه. ق؛ وی علاوه بر تألیف شرح هیأت فارسی قوشچی، دارای ترجمه هایی است، از آن جمله: ترجمه قرآن، و ترجمه صحیفه سجادیه ، علّامه محمّد باقر مجلسی، متوفّای 1110 ه. ق؛ وی علاوه بر تألیف آثاری ارزنده به عربی از جمله: مرآة العقول و بحار الأنوار، و تألیف کتابهایی به فارسی همچون: اختیارات الأیّام، اوقات الظهر و العصر، تحفة الزائر، جلاء العیون، حقّ الیقین، حلیة المتقین، حیاة القلوب، زاد المعاد، عین الحیاة، مشکاة الأنوار، و مقباس المصابیح، آثاری را نیز به فارسی ترجمه کرده است، از آن جمله: ترجمه باب حادی عشر، ترجمه توحید مفضّل، ترجمه حدیث جبر و تفویض، ترجمه حدیث سعد بن عبد اللَّه، ترجمه حدیث رجاء ابن أبی ضحّاک، ترجمه حدیث عبد اللَّه بن جندب، ترجمه حدیث ستّة اشیاء لیس للعباد فیها صنع، ترجمه خطبة البیان، ترجمه خطبة الرّضا (ع) فی التوحید، ترجمه دعاء الجوشن الصغیر، ترجمه دعاء المباهلة، ترجمه دعاء سمات، ترجمه دعاء کمیل، ترجمه الرّسالة الذّهبیّة (معروف به طبّ الرّضا «ع)»، ترجمه زیارت جامعه، ترجمه صحیفه سجّادیّه ، ترجمه عهدنامه مالک اشتر، ترجمه فرحة الغری سیّد ابن طاوس، و ترجمه قصیده دعبل خزاعی .
آقا هادی مترجم، فرزند ملا محمّد صالح مازندرانی متوفّای 1120 ه. ق، وی علاوه بر تألیف کتابهایی به فارسی مانند: شرح شرح شمسیه و شرح معالم، صاحب ترجمه هایی است، از آن جمله: ترجمه قرآن، ترجمه صحیفه سجّادیّه، ترجمه شافیه، و ترجمه کافیه از ابن حاجب .
آقا جمال محمّد بن حسین خوانساری، متوفّای 1125 ه. ق، وی علاوه بر تألیف کتابهایی به فارسی مانند: شرح غرر الحکم آمدی، جبر و اختیار، شرح احادیث طینت، نیّت و اخلاص، و مبدأ و معاد، برخی از آثار را نیز به فارسی ترجمه کرده است، از آن جمله: موائد الرّحمن فی ترجمة القرآن (معروف به تاج التراجم)، ترجمه الفصول المختارة، ترجمه مفتاح الفلاح شیخ بهائی، ترجمه الصلاة و اذکارها، و ترجمه صحیفه سجّادیه .
سیّد علیّ بن محمّد بن أسد اللَّه امامی اصفهانی، معروف به مترجم، متوفّای حدود 1130 ه. ق، وی کتابهایی را به فارسی ترجمه کرده است، از آن جمله: خصال، کمال الدّین و تمام النعمة، عیون أخبار الرّضا (ع)، امالی صدوق، مهج الدّعوات، مصباح المتهجّد، مصباح کفعمی (که مجموعا به هشت بهشت معروف است) ، ترجمه شفاء ابن سینا، و ترجمه شرح اشارات خواجه نصیر الدّین طوسی.
سید احمد بن محمّد حسینی اردکانی یزدی، از علمای سده سیزدهم، وی علاوه بر تألیف کتابهایی مانند فضائل الشیعه، شجرة الأولیاء و سرور المؤمنین فی احوال امیر المؤمنین (ع)، کتابهایی را نیز به فارسی ترجمه کرده است، از آن جمله:
ترجمه عیون اخبار الرّضا (ع)، ترجمه ارشاد شیخ مفید، ترجمه بحار الانوار (بخشهای احوال امام جواد و امام هادی و امام عسکری علیهم السلام) ، ترجمه کمال الدّین و تمام النّعمة، ترجمه عوالم العلوم (شامل بخشهای: 1- احوال حضرت زهرا (ع) 2- احوال حضرت مجتبی (ع) 3- احوال حضرت سجّاد (ع) 4- احوال حضرت باقر (ع) 5- احوال حضرت صادق (ع)، که تاریخ فراغت از آن شعبان 1238 بوده است) .
شیخ محمّد تقی معروف به آقا نجفی اصفهانی متوفّای 1332 ه. ق، وی علاوه بر تألیف کتابهایی، آثاری را به فارسی ترجمه کرده است، از آن جمله:
ترجمه توحید صدوق، ترجمه ثواب الأعمال، ترجمه عقاب الأعمال، کاشف النقاب (ترجمه عیون اخبار الرّضا «ع)»، ترجمه السماء و العالم (جلد چهاردهم بحار الانوار)، و ترجمه الألفیّة و النفلیّة .
و بالاخره، پس از انقلاب شکوهمند اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی مدّ ظله العالی، و تحوّل شگرفی که در مسائل فرهنگی ایجاد شد، حرکتی شایسته در خصوص ترجمه آثار و متون عربی به فارسی و بالعکس شروع شده، که در خور بحث و بررسی جداگانه ای است. البتّه در بنیاد پژوهشهای اسلامی، در باره:
ترجمه، دوره ها و شیوه های آن، و نیز کتابشناسی تاریخی موضوعی، کتابهای ترجمه شده از عربی به فارسی، تحقیقاتی به عمل آمده، و مجموعه ای در این زمینه در دست تألیف است که ان شاء اللَّه تعالی پس از تکمیل بزودی منتشر خواهد شد.
4- امالی شیخ مفید یکی از متون ارزشمند حدیثی شیعه امامیّه است، که متکلّم و فقیه اهل البیت، شیخ مفید، با درایت و خبرویّت خاصّ خویش گزیده ای از احادیث را در زمینه تفسیر آیات، مواعظ، مباحث امامت، فضایل امیر المؤمنین و دیگر ائمّة علیهم السلام و مطالبی مفید و گوناگون جز اینها، طی 43 مجلس به ترتیب ذیل بر جمعی از شاگردان املا کرده است.
در ماه رمضان سال 404 9 مجلس در ماه شوال سال 404 1 مجلس در ماه رجب سال 407 5 مجلس در ماه شعبان سال 407 4 مجلس در ماه رمضان سال 407 5 مجلس در ماه رمضان سال 408 2 مجلس در ماه رمضان سال 409 8 مجلس در ماه شعبان سال 410 1 مجلس در ماه رمضان سال 410 1 مجلس در ماه رمضان سال 411 4 مجلس
جالب توجّه است که بدانیم:
اولا: این مجلس به طور پراکنده برگزار می شده، و حتّی در سالهای 405 و 406 به عللی که بر ما مخفی است فترتی به وجود آمده، و هیچ گونه مجلسی تشکیل نیافته، و بدین جهت شیخ نجاشی از کتاب امالی به نام «الامالی المتفرّقات» یاد کرده است .
ثانیا: سه چهارم این مجالس در ماه رمضان، و بقیّة در ماه رجب و شعبان، و تنها یک مجلس در ماه شوال برگزار شده و در بقیّه ماههای سال اصلا مجلسی تشکیل نیافته است.
ثالثا: از روزهای هفته بیش از همه، روز شنبه و سپس دوشنبه و چهارشنبه مجلس برقرار می شده، و در بقیّة ایّام هفته اصلا مجلسی برگزار نشده است.
افرادی که در مجالس مزبور شرکت کرده و نامشان در اوایل برخی مجالس آمده عبارتند از:
1- ابو الحسن علیّ بن محمّد بن عبد الرّحمن فارسی، راوی امالی».
2- فرزند وی: ابو الفوارس 3- برادر وی: ابو محمّد عبد الرّحمن 4- حسین بن علی نیشابوری 5- ترجمه امالی شیخ مفید که اینک توسّط بنیاد پژوهشهای اسلامی انتشار می یابد اثر دانشمند محترم آقای حسین استاد ولی است، که به شیوه ای فنّی و با رعایت امانت بر اساس متن مصحّح امالی باشراف محقّق بزرگوار آقای علی اکبر غفّاری به فارسی روان و ساده، و در عین حال استوار در آمده، به گونه ای که امید می رود عموم خوانندگان را سودمند افتد.
در پایان توفیق هر چه بیشتر مصحّح و مترجم محترم را از خداوند متعال مسألت دارد.
بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی
علی اکبر الهی خراسانی
14 ربیع الثانی 1406 6 دی 1364

مقدمه مترجم

اجمالی از زندگانی مؤلف .

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
نام و نسب وی
نام گرامیش «محمّد» است فرزند محمّد بن نعمان که به «شیخ مفید» ملقّب گشته و به «ابن المعلّم» معروف می باشد. نجاشی نسب او را به تفصیل تا یعرب بن قحطان ضبط کرده است. گویند: یکی از دانشمندان اهل تسنّن بنام علیّ بن عیسی رمّانی در اثر مباحثه ای که در یکی از موضوعات علمی با وی داشته او را به «مفید» ملقّب ساخته است.