سیر تدریجى در تكامل و تعالى نیت
اینها مراتب و مفاهیم مختلفى است كه متناسب با سطح فهم مخاطبان مختلف بیان شده است. ما باید از مراتب پایین شروع كنیم و به تدریج به مراتب بالاتر نایل شویم. اولین مرحله، همان خوف از آتش و عذاب است. بسیارى از مناجات‌هاى منقول از ائمه(علیهم السلام) در همین حال و هوا است.
اگر انسان واقعاً قبر و قیامت و خطرات، مهالك، عذاب‌ها و ترس‌هاى آن را به دل باور كند، كافى است براى آن كه پیوسته به یاد خدا باشد و گِرد گناه نگردد!
ما باید اینها را جدى بگیریم و در باره آنها تأمل كنیم. در باره غذاها و نوشیدنى‌هاى جهنم در روایات هست كه اگر یك قطره از آن در دنیا بیفتد تمام موجودات زنده از بوى تعفن آن هلاك خواهند شد.(2) از آن سو نیز اگر یك قطره از شربت‌هاى بهشتى در آبهاى دنیا مخلوط شود تمام آبهاى دنیا را معطر و خوش‌بو خواهد كرد. ما باید همت كنیم و وجهه نظر خود را از عذاب‌ها و نعمت‌هاى دنیایى به عذاب‌ها و نعمت‌هاى آخرت و قیامت مصروف گردانیم.
----------------
1. همان، باب 53، روایت 1.
2. ر.ك: بحارالانوار، ج 8، باب 24، روایت 1.
﴿ صفحه 210 ﴾
براى بالا بردن همت خویش، براى مثال، یكى از كارهایى كه مى‌توانیم انجام دهیم این است كه هر روز دو ركعت نماز را به این نیت بخوانیم كه چون خدا خدا است، دوست‌داشتنى و شایسته پرستش و عبادت است! با خود بگوییم، این دو ركعت را مى‌خوانم هر چند خداوند هیچ پاداشى به من ندهد یا حتى بالاتر، هر چند مرا به آتش جهنم خود بسوزاند!
﴿ صفحه 211 ﴾
نماز واقعى
آنچه از مجموع معارف اسلام استفاده مى‌شود این است كه مهم‌ترین و بهترین كارها نزد خداى متعال و براى نیل به مراتب قرب الهى «نماز» است. در قرآن و روایات اسلامى ویژگى‌ها و آثارى براى نماز بیان گردیده كه آن را در مرتبه عالى‌ترین كارها قرار مى‌دهد و «خیرالعمل» بودن نماز چیزى است كه در شریعت مقدس بدان تصریح شده و ما خود هر روز در اذان و اقامه نمازهاى پنج‌گانه به این مطلب اعتراف مى‌كنیم.
با این همه، متأسفانه ما از نمازهاى خود چندان بهره‌اى نمى‌بریم. بسیارى از ما نه از نمازهاى خود لذت مى‌بریم و نه آثار و نتایج آن را در وجود خود احساس مى‌كنیم. به عكس، نماز غالباً براى ما سنگین است و با كراهت به سراغ آن مى‌رویم. وقتى هم نمازمان تمام مى‌شود، حالمان به گونه‌اى است كه گویا بارى سنگین را كه موجب زحمت و رنج ما بوده از دوش افكنده‌ایم! البته همین نمازهاى ما هرقدر هم كم‌رنگ و كم‌خاصیت باشد نسبت به بى‌نمازى بسیار بسیار ارزش‌مند است. همین كه انسان براى انجام وظیفه، دقایقى را در پیشگاه الهى بایستد و سر به خاك بساید، بسیار قیمت دارد. اما
﴿ صفحه 212 ﴾
بحث این است كه قدر و ارزش نماز و بهره‌اى كه ما مى‌توانیم از آن ببریم بسیار فراتر از اینها است.
ما با آن افق اعلاى نماز و ملكوتى آن بسیار فاصله داریم و متأسفانه از آثار فوق‌العاده آن محروم هستیم. سرّ این محرومیت نیز این است كه ما نماز را در همین ظواهر الفاظ و اذكار و حركات و سكناتش خلاصه كرده‌ایم و از روح و حقیقت آن غافلیم. از نمازى كه حاصلش لقلقه زبان و خم و راست شدنى بیش نیست، نمى‌توان انتظار داشت كه انسان را به معراج ببرد! نمازهاى بسیارى از ما شبیه نماز است و ما فقط اداى نماز را در مى‌آوریم!
لازم نیست حتماً نماز طولانى باشد؛ نماز اگر كوتاه و مختصر هم باشد اما روح داشته باشد، مى‌تواند معجزه بیافریند و انسان را از پست‌ترین مراحل به اوج شرف و عظمت برساند. اگر نماز روح داشته باشد، قرآن كریم مى‌فرماید اثرش این است: از كار زشت و ناپسند باز مى‌دارد. با این حال ما بسیارى از نمازخوان‌ها را دیده‌ایم كه به محض خارج شدن از مسجد به دنبال گناه مى‌روند و نماز تأثیرى در بازداشتن آنان از گناه و زشت‌كارى نداشته است.
در روایتى، امیرالمؤمنین على(علیه السلام) از پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) نقل مى‌كنندكه آن حضرت مى‌فرمایند، كسى كه پنج نوبت نماز مى‌خواند، مثل آن است كه نهرى جلوى خانه‌اش باشد و روزى پنج بار بدنش را در آن بشوید؛ آیا چرك و كثافتى در بدنش باقى خواهد ماند(1)؟! با این همه، ما پنج نوبت نماز مى‌خوانیم، اما هنوز هم آلوده به چرك و كثافت انواع گناهان هستیم! همه
----------------
1. بحار الانوار، ج 82، باب 1، روایت 41. انما منزلة الصلوات الخمس لامتى كنهر جار على باب احدكم فما ظن احدكم لو كان فى جسده درن ثم اغتسل فى ذلك النهر خمس مرات فى الیوم ا كان یبقى فى جسده درن فكذلك و اللّه الصلوات الخمس لامتى.
﴿ صفحه 213 ﴾
اینها به سبب آن است كه نمازهاى ما «نماز» نیست، بلكه شبیه نماز و اداى نماز را در آوردن است.