مراتب عالى نیت
این كه انسان به جایى برسد كه عبادتش به طمع بهشت یا ترس از جهنم نباشد، مراتب مختلفى دارد و همه كسانى كه به چنین مقامى مى‌رسند در یك حد و مرتبه نیستند. در روایات هم مى‌بینیم تعابیر مختلفى در این مقام به كار رفته است. در روایتى امیرالمؤمنین(علیه السلام) مى‌فرماید، گروهى خدا را براى «سپاس‌گزارى» عبادت مى‌كنند. طمع بهشت یا ترس از جهنم نیست كه آنان را به ركوع و سجود وا مى‌دارد، بلكه براى شكر نعمت‌هاى او عبادتش مى‌كنند. این، روحیه «حق‌شناسى» است كه محرك اینان براى عبادت و اطاعت مى‌شود.
در قرآن كریم نیز به این مسأله اشاره شده است: وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى وَهْن وَ فِصالُهُ فِی عامَیْنِ أَنِ اشْكُرْ لِی وَ لِوالِدَیْكَ إِلَیَّ الْمَصِیر؛(1) و به انسان در مورد پدر و مادرش سفارش كردیم؛ مادرش به او باردار شد، سستى بر روى سستى. و از شیر باز گرفتنش در دو سال است. [آرى به او سفارش كردیم] كه شكرگزار من و پدر و مادرت باش كه بازگشت [همه] به سوى من است.
تعبیر دیگرى كه براى بیان این مقام آمده «حُبّاً» است. امام صادق(علیه السلام) در روایتى مى‌فرماید: ... و لكِنّى اَعْبُدُهُ حُبّاً لَهُ.(2) اگر بین دو نفر رابطه «محبت» به معناى واقعى آن شكل بگیرد و رابطه‌اى قوى و شدید باشد، دیگر محب در اندیشه آن نیست كه از محبوبش نفعى ببرد، بلكه به عكس، مى‌خواهد هر كار و خدمتى كه از دستش برمى‌آید براى محبوبش انجام دهد.
----------------
1. لقمان (31)، 14.
2. بحار الانوار، ج 70، باب 43، روایت 9.
﴿ صفحه 209 ﴾
تعبیر دیگر از امیرالمؤمنین على(علیه السلام) نقل شده است: ما عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنْ نارِكَ و لا طَمَعاً فى جَنَّتِكَ لكِنْ وَجَدْتُكَ اَهْلا لِلْعِبادَةِ فَعَبَدْتك؛(1) خدایا! من تو را به شوق و رغبت بهشتت یا از ترس آتشت پرستش نكردم، بلكه تو را شایسته پرستش یافتم پس تو را پرستیدم. اصلا غیر از تو را شایسته پرستش نیافتم؛ اگر تو را نپرستم چه كس را بپرستم؟ و اگر به تو دل نبندم به كه دل ببندم؟!
سیر تدریجى در تكامل و تعالى نیت
اینها مراتب و مفاهیم مختلفى است كه متناسب با سطح فهم مخاطبان مختلف بیان شده است. ما باید از مراتب پایین شروع كنیم و به تدریج به مراتب بالاتر نایل شویم. اولین مرحله، همان خوف از آتش و عذاب است. بسیارى از مناجات‌هاى منقول از ائمه(علیهم السلام) در همین حال و هوا است.
اگر انسان واقعاً قبر و قیامت و خطرات، مهالك، عذاب‌ها و ترس‌هاى آن را به دل باور كند، كافى است براى آن كه پیوسته به یاد خدا باشد و گِرد گناه نگردد!
ما باید اینها را جدى بگیریم و در باره آنها تأمل كنیم. در باره غذاها و نوشیدنى‌هاى جهنم در روایات هست كه اگر یك قطره از آن در دنیا بیفتد تمام موجودات زنده از بوى تعفن آن هلاك خواهند شد.(2) از آن سو نیز اگر یك قطره از شربت‌هاى بهشتى در آبهاى دنیا مخلوط شود تمام آبهاى دنیا را معطر و خوش‌بو خواهد كرد. ما باید همت كنیم و وجهه نظر خود را از عذاب‌ها و نعمت‌هاى دنیایى به عذاب‌ها و نعمت‌هاى آخرت و قیامت مصروف گردانیم.
----------------
1. همان، باب 53، روایت 1.
2. ر.ك: بحارالانوار، ج 8، باب 24، روایت 1.
﴿ صفحه 210 ﴾
براى بالا بردن همت خویش، براى مثال، یكى از كارهایى كه مى‌توانیم انجام دهیم این است كه هر روز دو ركعت نماز را به این نیت بخوانیم كه چون خدا خدا است، دوست‌داشتنى و شایسته پرستش و عبادت است! با خود بگوییم، این دو ركعت را مى‌خوانم هر چند خداوند هیچ پاداشى به من ندهد یا حتى بالاتر، هر چند مرا به آتش جهنم خود بسوزاند!
﴿ صفحه 211 ﴾