اهمیت نماز در قرآن
براساس تحلیل مذكور، اگر ما قرآن كریم را مرور كنیم، خواهیم دید كه در آن به هیچ چیز به اندازه نماز اهمیت داده نشده است. این فریضه بر همه پیروان شرایع پیشین نیز واجب بوده و تمامى انبیا بر آن تأكید كرده‌اند. در این‌جا مناسب است برخى از این آیات را با هم مرور كنیم:
ـ دعاى حضرت ابراهیم(علیه السلام) به پیشگاه خداى متعال این است كه: رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی؛(1) پروردگارا، مرا برپادارنده نماز قرار ده و از فرزندان من نیز.
ـ در آیه‌اى دیگر از قول حضرت ابراهیم(علیه السلام) چنین مى‌فرماید: رَبَّنا إِنِّی أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِواد غَیْرِ ذِی زَرْع عِنْدَ بَیْتِكَ الُْمحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاة؛(2) پروردگارا، من [یكى] از فرزندانم را در درّه‌اى بى‌كِشت، نزد خانه محترم تو سكونت دادم؛ پروردگارا، تا نماز را به پا دارند.
ـ در اولین وحیى كه به حضرت موسى(علیه السلام) مى‌شود، نماز مورد تأكید قرار مى‌گیرد: إِنَّنِی أَنَا اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدْنِی وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِی؛(3) منم، من، خدایى كه جز من خدایى نیست، پس مرا پرستش كن و به یاد من نماز برپا دار.
ـ حضرت عیسى(علیه السلام) در حالى كه هنوز چیزى از تولدش نگذشته، در گهواره سخن از نماز مى‌گوید: إِنِّی عَبْدُ اللّهِ آتانِیَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا. وَ جَعَلَنِی مُبارَكاً أَیْنَ ما كُنْتُ وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَیًّا؛(4) منم بنده
----------------
1. ابراهیم (14)، 40.
2. همان، 37.
3. طه (20)، 13ـ14.
4. مریم (19)، 30ـ31.
﴿ صفحه 187 ﴾
خدا، به من كتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است؛ و هرجا كه باشم مرا با بركت ساخته، و تا زنده‌ام به نماز و زكات سفارش كرده است.
ـ از جمله سفارش‌هاى حضرت لقمان به پسرش، «نماز» است: یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاة؛(1) اى پسرم! نماز را بر پا دار.
ـ به پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نیز این گونه خطاب مى‌شود: اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْكَ مِنَ الْكِتابِ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللّهِ أَكْبَر؛(2) آنچه از كتاب به سوى تو وحى شده است بخوان، و نماز را بر پا دار، كه نماز از كار زشت و ناپسند باز مى‌دارد، و قطعاً یاد خدا بالاتر است.
نماز در آینه روایات
در روایات اسلامى نیز بر این فریضه بزرگ بسیار تأكید گردیده و آثار و ثمراتى بسیار مهمّى براى آن برشمرده شده است. از باب تذكر و براى تیمّن و تبرك، برخى از این روایات را مرور مى‌كنیم:
ـ روایت مشهورى است كه حضرت مى‌فرمایند: اَلصَّلوةُ عَمُودُ الدّین؛(3)نماز ستون دین است. عمود در عربى به آن چوب یا آهنى گفته مى‌شود كه هنگام برپا كردن خیمه و چادر، در وسط آن قرار داده مى‌شود. بدیهى است كه اگر عمود خیمه را بردارند تمامى خیمه بر روى زمین خواهد افتاد. در این روایت نیز حضرت از باب تشبیه مى‌فرماید، نسبت دین و نماز نیز به همین صورت است كه اگر نماز را از دین بردارند دیگر دینى باقى نخواهد ماند!
----------------
1. لقمان (31)، 17.
2. عنكبوت (29)، 45.
3. بحار الانوار، ج 82، باب 1، روایت 36.
﴿ صفحه 188 ﴾
ـ امام صادق(علیه السلام) مى‌فرمایند: اَوَّلُ ما یُحاسَبُ عَلَیْهِ الْعَبْدُ الصَّلوةُ فَاِذا قُبِلَتْ قُبِلَ سائِرُ عَمَلِهِ وَ اِذا رُدَّتْ عَلَیْهِ رُدَّ عَلَیْهِ سائِرُ عَمَلِه.(1) مى‌فرماید، اولین چیزى كه روز قیامت از پرونده بندگان مورد محاسبه قرار مى‌گیرد نماز است؛ اگر مورد قبول واقع شود سایر اعمالش نیز قبول مى‌شود، و اگر نمازش قبول نشود سایر اعمال او نیز پذیرفته نخواهد شد.
ـ روایت مشهور دیگرى است كه امام صادق(علیه السلام)به هنگام وفاتشان فرمودند خویشان و آشنایان را خبر كنند. هنگامى كه آنان جمع شدند، حضرت فرمودند: اِنَّ شَفاعَتَنا لَنْ تَنالَ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلوة؛(2) به راستى، شفاعت ما هرگز شامل نخواهد شد آن كسى را كه نماز را سبك بشمارد.
آیات و روایات بسیار فراوانى در این زمینه وجود دارد كه همگى آنها بیان‌گر اهمیت فوق‌العاده و ممتاز و بى‌بدیل نماز هستند. مهم‌ترین عملى كه مى‌تواند انسان را به خداى متعال نزدیك كند نماز است.
سرّ «خیرالعمل» بودن نماز
چگونه است كه از بین همه اعمال، نماز «خیرالعمل» و بهترین وسیله براى تقرب و تكامل و فلاح است؟ با آنكه نماز در مقایسه با آنها بسیار ساده‌تر و آسان‌تر است؛ پس چرا اهمیتش از همه آنها بیشتر است؟ «نماز» را در مقایسه با «جهاد» در نظر بگیرید. جهاد كارى است بسیار مشكل كه با رنجها و خطرهاى فراوان از قبیل: تشنگى، گرسنگى، خستگى، مجروحیت، قطع عضو و كشته شدن همراه است. در مقابل، نماز كارى ساده است كه حداكثر چند لفظ
----------------
1. همان، روایت 64.
2. همان، روایت 63.
﴿ صفحه 189 ﴾
را بر زبان جارى مى‌كنیم و خم و راست مى‌شویم! با این حال، نماز «خیرالعمل» دانسته شده است!
در توضیح این امر باید به این مسأله توجه كرد كه «حقیقت عبادت این است كه انسان در مقابل معبود حقیقى، همه چیز خود را تسلیم كند». اشكال بزرگ و مانع اساسى تكامل بسیارى از ما این است كه ما در مقابل خدا، براى خودمان نوعى «ربوبیت» و «صاحب‌اختیارى» قایل هستیم. فكر مى‌كنیم خودمان كسى هستیم، قدرت و هوش و استعدادى داریم و صاحب مال و ثروتى هستیم. به خصوص اگر مقام و موقعیت اجتماعى نیز داشته باشیم، احساس «انانیت» و «استقلال» به اوج خود مى‌رسد. بسیارى از ما به جاى «خداپرستى» به «خودپرستى» مشغولیم و به جاى آن كه «تسلیم خدا» باشیم، «تسلیم خود» و هواى نفس خویش هستیم!
اكنون مى‌گوییم، فلسفه اساسى نماز این است كه ما این «خودپرستى»ها را كنار بگذاریم و همه وجودمان را تسلیم خدا كنیم و از «خود» و هر چیز دیگرى، رویمان را تنها به سوى «خدا» بگردانیم: وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِین؛(1) من از روى اخلاص، پاك دلانه روى خود را به سوى كسى گردانیدم كه آسمان‌ها و زمین را پدید آورده است؛ و من از مشركان نیستم. نماز وسیله‌اى است براى آن كه انسان متواضعانه در برابر خداى متعال بایستد و بر آستان او سر بر خاك بگذارد و تسلیم محض خدا شدن را تمرین كند. نماز میدان تمرین و سكّوى پرشى است براى آن كه انسان همه چیز خود و زندگى و مرگ خویش را براى خدا قرار دهد و تسلیم او كند. نماز تمرین تسلیم است. نماز براى آن است كه حقیقت عبودیت كه همان
----------------
1. انعام (6)، 79.
﴿ صفحه 190 ﴾
تسلیم است در انسان پرورش یابد و به آن‌جا برسد كه نه به زبان، بلكه به دل و با تمام وجود بگوید: أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلّه؛(1) من خود را تسلیم خدا نموده‌ام.
این كه انسان همه هستى خود و متعلّقات خویش را به خدا بازگرداند و اعتراف كند كه هیچ‌یك از اینها از آنِ من نیست و همه متعلّق به تو است و باید در اختیار تو باشد و در راه تو صرف شود، حقیقتى است كه در نماز تمثّل و تجسّم پیدا مى‌كند. نماز این حالت را در انسان تقویت كرده و پرورش مى‌دهد. بسیارى از حركات ظاهرى كه رنگ و بوى بندگى در آنها كاملا مشهود است، در نماز پیش‌بینى شده است؛ ایستادن با احترام عبد در برابر مولا، خم شدن و تعظیم كردن، بر خاك افتادن و سجده كردن، دست‌ها را براى عرض حاجت بلند كردن (قنوت) و همه چیز را پشت سر انداختن به هنگام گفتن تكبیرة‌الاحرام. اذكار و قرائت‌هاى نماز نیز یا عرض حاجت و نیاز بنده به مولا است یا شكر و سپاس بنده در برابر مولا و یا مدح و ثناى بنده از مولا. از این رو ظواهر نماز، از افعال و اذكار، طورى طراحى شده كه اظهار عبودیت محض و تسلیم كامل در برابر خدا باشد.
سرّ آن كه تا این حد به نماز اهمیت داده شده، این است كه نماز بهترین وسیله‌اى است كه مى‌تواند هدف آفرینش، یعنى رفع انانیت و ایجاد روحیه بندگى را به منصه ظهور برساند. هیچ یك از اعمال عبادى دیگر، ظرفیت‌هایى را كه نماز در این زمینه دارد، دارا نیستند. نماز عبادتى جامع است كه مى‌تواند تمام وجود انسان، از جهات بدنى و ظاهرى گرفته تا جهات ذهنى و قلبى و باطنى، همه و همه را در خدمت عبودیت قرار دهد؛ و این است سرّ این‌كه در بین همه اعمال، نماز است كه «خیر العمل» نام گرفته است.
----------------
1. آل عمران (3)، 20.
﴿ صفحه 191 ﴾