همه چیز، مایه‌اى براى ذكر خدا
گرچه هدف نهایى در ذكر، ذكر قلبى و توجه به ذات اقدس الهى است، اما سیر طبیعى در این راه، براى ما انسان‌هاى عادى این است كه ابتدا باید از ذكر لفظى و توجه به اسماء و صفات الهى شروع كنیم و به تدریج به مرتبه ذكر قلبى و توجه به خود ذات دست پیدا كنیم.
یكى از راه‌هایى كه براى نیل به ذكر قلبى وجود دارد این است كه انسان سعى كند به هرچه و هر كس نگاه و توجه مى‌كند ارتباط آن را با خدا مد نظر داشته باشد. انسان باید تمرین كند كه وقتى به موجودات عالم نگاه مى‌كند، گل و گیاه و آسمان و زمین و ماه و ستاره و دریا نبیند، بلكه «مخلوق خدا» و «فعل خدا» ببیند. اگر تمرین كنیم و خود را عادت دهیم به هر چیز از آن جهت كه فعل و مخلوق خداى متعال است نگاه كنیم، كمتر به غفلت مبتلا خواهیم شد.
توجه به جهان و موجودات آن، نظیر توجه به یك اثر هنرى، یك نقاشى یا یك ساختمان است. گاهى توجه ما فقط به خود آن اثر، نقاشى و ساختمان است و هیچ توجهى به پدید آورنده و خالق آن اثر نداریم. گاهى نیز اثر و مؤثر را با هم مى‌بینیم و در همان حال كه چشم به اثر دوخته‌ایم در دل و به زبان
﴿ صفحه 100 ﴾
نیز به پدیدآورنده و خالق اثر آفرین مى‌گوییم و او را تحسین مى‌كنیم. نگاه ما به عالم هستى نیز مى‌تواند همین دو حالت را داشته باشد. بسیارى از مردم در رویارویى با موجودات و پدیده‌هاى عالم، تمام توجه و حواسشان فقط به خود آن موجود و پدیده است و به كلى از خالق و پدیدآورنده آن غافلند. این همان نگاه و توجهى است كه غفلت از خدا را در پى دارد. هر آنچه در عالم وجود مى‌بینیم جلوه‌هاى عظمت، قدرت، علم، حكمت، جلال و جمال الهى است. مى‌توان در عین توجه به موجودات؛ قدرت، علم، حكمت و عظمت خداى متعال را نیز دید و به آن توجه داشت و ثناگوى او بود؛ همان‌گونه كه مى‌توان ضمن تماشاى یك تابلوى زیباى نقاشى، به زبان و دل، نقش‌آفرین آن را تحسین كرد و هنرنمایى او را ستود.
البته اولیاى خاص الهى به مقامى مى‌رسند كه فقط خود مؤثر را مى‌بینند. آنان به هیچ‌یك از مظاهر عالم ماده، با نظر استقلالى نگاه نمى‌كنند و در همه حال فقط خدا را مى‌بینند.
راز تأكید قرآن بر تدبر در «آیات» الهى
اصطلاح «آیات» و تفكر و تدبر در آیات هم كه در قرآن و روایات بر آن بسیار تأكید شده در واقع، اشاره به همین مطلب است كه انسان با توجه به آثار، توجه به مؤثر پیدا كند. در قرآن كریم به كلمات «آیه»، «آیات اللّه»، «آیاتنا» و شبیه آنها زیاد برخورد مى‌كنیم. «آیه» در لغت به معناى «نشانه» است؛ گرچه ما در اصطلاح و عرف جارى خودمان این كلمه را بیشتر به معناى «آیه قرآن» به كار مى‌بریم. قرآن كریم در آیات متعددى ما را به تفكر و تأمل در آیات تكوینى و نشانه‌هاى الهى دعوت مى‌كند، از جمله این آیه:
﴿ صفحه 101 ﴾
ـ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَكُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِیهِ تُسِیمُونَ. یُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخِیلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ كُلِّ الَّثمَراتِ إِنَّ فِی ذلِكَ لَآیَةً لِقَوْم یَتَفَكَّرُون؛(1) او است كسى كه از آسمان، آبى فرود آورد كه [آب] آشامیدنى شما از آن است، و روییدنى [هایى] كه [رمه‌هاى خود را] در آن مى‌چرانید [نیز] از آن است. به وسیله آن، كشت و زیتون و درختان خرما و انگور و از هر گونه محصولات [دیگر] براى شما مى‌رویاند. قطعاً در اینها براى مردمى كه اندیشه مى‌كنند نشانه‌اى است.
آیا به راستى ما تا به حال درباره این نشانه‌ها و آثار با عظمت الهى، آن‌گونه كه شایسته است تدبر كرده‌ایم؟ راستى چگونه است كه دانه‌اى كوچك تبدیل به نهالى بارور و تنومند مى‌شود؟ آیا تا به حال به كیفیت نزول باران و فواید پرشمار آن درست توجه كرده‌ایم؟ آیا هیچ فكر كرده‌ایم كه اگر همیشه شب یا روز بود چه وضعى پیش مى‌آمد؟ آیا گهگاه كه دچار بى‌خوابى مى‌شویم، اندیشیده‌ایم كه خواب چه نعمت خوب و بزرگى است؟! آیا درباره آسمان بى‌انتها و رازهاى بى‌شمار سر به مهر آن چقدر مطالعه كرده‌ایم؟ قرآن مى‌فرماید، زمین، آسمان، گیاه، كوه، دریا، ماه، خورشید، ستارگان و... همه و همه، آیات الهى و نشانه‌هایى از وجود خداى متعال هستند. آسمان و زمین و ماه و خورشید و گیاهان و درختان، شب و روز پیش چشم ما هستند و ما شب و روز از خدا غافلیم! این حكایت به آن مى‌ماند كه انسان عكس كسى را در دست داشته باشد و شب و روز به آن نگاه كند، اما در اثر توجه به خود عكس و خصوصیاتى از قبیل كیفیت كاغذ، اندازه، رنگ‌آمیزى و زمینه آن، از خود
----------------
1. نحل (16)، 10ـ11.
﴿ صفحه 102 ﴾
صاحب عكس كاملا غافل باشد! ما باید تمرین كنیم كه به عالَم و پدیده‌هاى آن به عنوان جلوه‌هایى از جمال یار بنگریم و زبان حالمان این باشد كه:
به جهان خرم از آنم كه جهان خرم از او است *** عاشقم بر همه عالم كه همه عالم از او است
اگر چنین نگرشى برایمان به صورت ملكه در آید، دیگر هیچ‌وقت از یاد خدا غافل نخواهیم شد.