1. آداب نماز استسقاء (طلب باران)
ازجمله دستورات قابل توجهى که در اسلام وارد شده این است که وقتى خشکسالى رخ مى دهدومردم گرفتارمشکلات فراوان مى شوندبه درگاه خدابروند و توبه کنند و نمازى به نام «صلاة الاستسقاء» با آداب مخصوص انجام دهند.
ما این آداب را از کتاب جواهر، ج 12، ص 127 به بعد در این جا مى آوریم.
جالب این که مرحوم صاحب جواهر بحث خود را از این جا آغاز مى کند: بدان که سبب اصلى و علت کلّى در کم آبى و نیامدن باران و ظاهر شدن گرانى و خشکسالى و سایر علامات غضب الهى، همان شیوع معصیت و کفران نعمت و ادامه ظلم و تجاوز و ندادن حقوق صاحبان حق و کم فروشى و پیمان شکنى و ترک امر به معروف و نهى از منکر و نپرداختن زکات و حکم به غیر ما انزل الله و مانند آن از گناهانى است که پرده ها را مى درد و غضب خداوند جبّار را فراهم مى سازد، همان گونه که خداوند در قرآن فرموده است: (اِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِم)؛ «و خداوند سرنوشت هیچ قومى و ملّتى راتغییر نمى دهد مگر آن که آنان آنچه را در وجود خودشان است تغییر دهند».(589)
سپس بعد از ذکر آیات مشابه به ذکر اخبارى در این زمینه مى پردازد، ازجمله خبرى است از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) که مى فرماید: «اِذَا غَضِبَ اللَّهُ عَلَى أُمَّةٍ ثُمَّ لَمْ یُنْزِلْ بِهَا
555
الْعَذَابَ غَلَتْ أَسْعَارُهَا وَقَصُرَتْ أَعْمَارُهَا وَلَمْ تَرْبَحْ تُجَّارُهَا وَلَمْ تَزْکُ ثِمَارُهَا وَلَمْ تَغْزُرْ أَنْهَارُهَا وَحَبَسَ اللَّهُ عَنْهَا أَمْطَارَهَا وَسَلَّطَ عَلَیْهَا أَشْرَارَهَا»؛ «هنگامى که خداوند بر امتى غضب کند و نخواهد عذاب نابود کننده بر آن ها بفرستد، اجناس آن ها گران مى شود و عمرها کوتاه، تجارت ها کساد، میوه جات کم، نهرها کم آب و خداوند باران را از آن ها قطع مى کند و افراد بد را بر آن ها مسلط مى سازد».(590)
و کیفیت آن را چنین بیان مى کند: مانند نماز عید است که داراى قنوت هاى متعددى است با این تفاوت که به جاى قنوت هاى عید، قنوت هایى مى خوانند که در آن تقاضاى فرستادن باران مى کنند و از دعاها، هر دعایى را که میسّر شود مى توانند بخوانند، و الّا آنچه را در اخبار اهل بیت: آمده است انتخاب کنند (مانند دعاى نوزدهم صحیفه سجادیه).
سپس مى افزاید: مستحبات این نماز چنین است: سه روز روزه بگیرند، روز سوم براى خواندن نماز استسقاء از شهر بیرون روند و مستحب است روز سوم، دوشنبه باشد و اگر میسّر نشد روز جمعه را انتخاب کنند و به سوى صحرا بروند، پا برهنه، آهسته قدم بردارند و با وقار راه روند. و این نماز را در مساجد انجام ندهند. و نیز مستحب است که پیران و اطفال و افراد از کار افتاده را با خود همراه کنند و کفّار ذمى با آن ها نیایند و بین بچه ها و مادرانشان جدایى بیفکنند (تا حالت تضرع براى هر دو پیدا شود). هنگامى که امام (علیه السلام) نماز را پایان داد، عباى خود را وارونه کرده به دوش مى پوشد، سپس رو به قبله مى کند و یک صد بار با صداى بلند تکبیر مى گوید و بعد رو به طرف راست مى کند و یک صد بار «سُبْحَان الله» مى گوید و بعد رو به طرف چپ مى کند و یک صد بار «لا إلَهَ إِلاَّ اللهُ» مى گوید، آنگاه رو به مردم کرده و یک صد بار «اَلْحَمْدُللهِ» مى گوید و مردم در تمام این ها از امام
556
پیروى کنند. سپس خطبه اى مى خواند و در آن به درگاه خدا تضرّع مى کند و اگر اجابت دعا تأخیر افتاد بار دیگر نماز را با همان آداب ادامه مى دهند تا رحمت الهى شامل حال آن ها شود.
آنگاه مى افزاید: همان گونه که این نماز را هنگام نیامدن باران مى خوانند هنگام خشک شدن چشمه ها و چاه ها نیز اقامه مى کنند.
مرحوم صاحب جواهر بعد از ذکر این آداب مى فرماید: در این نماز اذان و اقامه نیست، بلکه به جاى آن «الصلاة الصلاة» گفته مى شود و شکى نیست که مستحب است قرائت را به صورت جهر (با صداى بلند) بخوانند و همچنین قنوت را و اگر قبل از خروج براى نماز باران، باران بیاید خارج نشوند و اگر به سوى صحرا رفتند و قبل از نماز، باران آمد نماز نخوانند، بلکه مستحب است در هر دو صورت به جاى آن نماز شکر به جا بیاورند، اما اگر در اثناء خطبه باران ببارد نماز را به پایان مى رسانند.
و نیز مستحب است هنگام دعاى استسقاء دست ها را به سوى آسمان بلند کنند، مانند حال قنوت.
2. نقش باد و باران در زندگى
مى دانیم که سه چهارم روى زمین آب است و نیز مى دانیم که سه چهارم بدن انسان را آب تشکیل مى دهد و همه گیاهان و حیوانات و به طور کلى موجودات زنده بدون آب نمى توانند زنده بمانند.
از سوى دیگر مى دانیم که آب دریاها شور و تلخ است، امّا خداوند تدبیرى فرموده و مأموریت آبیارى تمام زمین هاى خشک را با آب هاى شیرین به سه مأمور سپرده است: نخست به خورشید فرموده به دریاها بتاب و بخار آب فراوان را بدون ذره اى از املاح به آسمان بفرست! (البته آب، تنها چیزى است که در همه
557
حال و حتى در سایه و در سرما تبخیر مى شود، اما بر اثر تابش آفتاب بسیار سریع تر).
و با توجه به این که بخار آب سبک تر از هواست به بالا حرکت مى کند و به این صورت ابرها تشکیل مى شود.
سپس به بادها دستور داده ابرها را با خود حمل کنند و به سراسر خشکى ها ببرند و از آن جا که طبقات بالاى جو سرد است، ابرها دوباره به صورت قطرات آب درآمده و فرو مى ریزند و زمین هاى خشک را آبیارى مى کنند.
سپس به زمین ها دستور داده آب را در خود ذخیره کنند. طبقه رویى زمین نفوذپذیر است، اما طبقه تحتانى نفوذناپذیر و آب از آن نمى گذرد و این گونه است که چشمه ها، قنات ها و نهرها به وجود مى آیند و هنگام نبودن باران زمین ها را سیراب مى کنند.
از سوى دیگر، بخش مهمى از ابرها به صورت برف بر فراز قله کوه ها مى بارند و ذخیره مى شوند و جریان آب آن ها در طول سال هنگام بهار و تابستان و پاییز، نهرها را تشکیل مى دهد.
دانه هاى باران نه آن چنان درشت است که سبب ویرانى شود و نه آن چنان ریز که در فضا سرگردان بماند.
فرض کنیم تمام آب دریاها شیرین بود، کدام پمپ یا وسیله دیگر ساخت بشر مى توانست آن ها را به تمام خشکى ها و فراز کوه ها برساند؟
اضافه بر این ها، ریزش باران هوا را تلطیف مى کند و به سلامت انسان از این راه نیز کمک مى نماید. همچنین به تدریج کوه ها را مى شوید و سنگ هاى آن ها را جدا مى کند که با گذشت زمان به خاک تبدیل مى شوند، خاکى که براى رویش گیاهان ضرورت دارد.
قرآن مجید در آیات فراوانى به این نعمت بزرگ اشاره کرده، ازجمله در
558
آیه 48 سوره روم مى فرماید: (اللَّهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ فَتُثیرُ سَحاباً فَیَبْسُطُهُ فِى السَّمآءِ کَیْفَ یَشآءُ وَیَجْعَلُهُ کِسَفاً فَتَرَى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلاَلِهِ فَاِذا أَصابَ بِهِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبادِهِ اِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ)؛ «خداوند همان کسى است که بادها را مى فرستدتا ابرهایى را به حرکت درآورند، سپس آن ها را در آسمان آن گونه که بخواهد مى گستراند و متراکم مى سازد؛ در این هنگام دانه هاى باران را مى بینى که از لابه لاى آن خارج مى شود؛ هنگامى که این باران حیات بخش را به هر کس از بندگانش که بخواهد برساند، ناگهان خوشحال مى شوند».
جالب این که بادها نه تنها ابرها را به سوى خشکى ها حرکت مى دهند، بلکه آن ها را به صورت مناسبى مى گسترانند و پهن مى کنند و بارانى که مایه بشارت است از آن نازل مى شود.
و در جاى دیگر مى فرماید: (أَوَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ اِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعَامُهُمْ وَأَنْفُسُهُمْ أَفَلا یُبْصِرُونَ)؛ «آیا ندیدند که ما آب را به سوى زمین هاى خشک و بدون گیاه مى رانیم و به وسیله آن زراعت هایى مى رویانیم که هم چهارپایانشان از آن مى خورند و هم خودشان؛ آیا نمى بینند؟!»(591)
و در آیه 164 سوره بقره که به آیات الهى اشاره شده مى فرماید: (وَما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ مَّاءٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دابَّةٍ وَتَصْریفِ الرِّیَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَأَیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ)؛ «... و آبى که خداوند از آسمان نازل کرده و با آن، زمین را پس از مردنش حیات بخشیده و انواع جنبندگان را در آن گسترده ساخته و همچنین در وزش بادها و ابرهایى که میان زمین و آسمان قرار گرفته اند، نشانه هایى است (از ذات پاک خدا و یگانگى او) براى گروهى که عقل خود را به کار مى گیرند».
559
در این آیه، هم به حیات زمین هاى مرده به وسیله نزول باران اشاره شده، هم به حیات انواع جنبندگان و هم به وزش بادها و ابرهایى که میان زمین و آسمان در تسخیر فرمان خدا هستند و در واقع دریاهایى هستند معلق بر فراز آسمان!
و عجیب این که وقتى خدا مى خواهد قومى را بر اثر نافرمانى شدید عذاب کند همان بادها وهمان باران ها را مأمور نابودى آن ها مى سازد. در داستان نوح (علیه السلام) مى خوانیم: (فَفَتَحْنَآ أَبْوابَ السَّمَاءِ بِمَآءٍ مُّنْهَمِرٍ * وَفَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُیُوناً فَالْتَقَى الْمَآءُ عَلَى أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ)؛ «در این هنگام درهاى آسمان را با آبى فراوان و بى وقفه گشودیم * و زمین را شکافتیم وچشمه هاى زیادى بیرون فرستادیم؛ و این دو آب براى هدفى که مقدّر شده بود درآمیختند (و دریاى وحشتناکى تشکیل شد)».(592 )
و درباره قوم عاد مى فرماید که چگونه به وسیله طوفانى سهمگین عذاب شدند: (بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ ریحٌ فِیهَا عَذَابٌ أَلِیمٌ * تُدَمِّرُ کُلَّ شَىْءٍ بِأَمْرِ رَبِّها فَأَصْبَحُوا لاَ یُرَى اِلاَّ مَسَاکِنُهُمْ کَذلِکَ نَجْزِىِ الْقَوْمَ الْمُجْرِمینَ)؛ «این همان چیزى است که براى آمدنش شتاب مى کردید، تندبادى وحشتناک است که عذاب دردناکى در آن است * همه چیز را به فرمان پروردگارش در هم مى کوبد و نابود مى کند. آرى، آن ها صبح کردند در حالى که چیزى جز خانه هایشان به چشم نمى خورد؛ ما این گونه گروه مجرمان را کیفر مى دهیم».(593)
و قابل توجه این که امام سجاد (علیه السلام) در دعاى طلب باران، به هر دو جنبه اشاره فرموده، جنبه هاى مفید آن را تقاضا کرده و از زیان هاى آن به خدا پناه برده است.
560