4. نفوذ شیطان اجبارى است؟!
همان گونه که در تفسیر این دعا نیز اشاره شد، دعوت شیطان اجبارى نیست، یعنى هیچ کس را مجبور به پذیرش دعوت خود نمى کند، در واقع کار او فقط پیشنهاد است و تشویق، و این انسان ها هستند که تصمیم مى گیرند از او پیروى کنند یا نه.
خداوند در قرآن مجید با صراحت مى فرماید: (اِنَّ عِبادِى لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ اِلاَّ
518
مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوینَ)؛ «که بر بندگانم هیچ تسلطى نخواهى یافت؛ مگر گمراهانى که از تو پیروى مى کنند».(569)
و در سوره نحل، آیه 100 مى افزاید: (اِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ)؛ «سلطه او تنها بر کسانى است که او را سرپرست خود قرار داده اند و کسانى که او را شریک خدا در اطاعت و بندگى قرار مى دهند (و به فرمان شیطان گردن مى نهند)».
همان گونه که در آیه 22 سوره ابراهیم از قول خود شیطان نیز آمده است که در قیامت به پیروانش مى گوید: (وَما کانَ لِیَ عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ اِلاَّ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِى فَلا تَلُومُونِى وَلُومُوا أَنْفُسَکُمْ)؛ «من بر شما تسلّطى نداشتم، جز این که دعوتتان کردم و شما دعوت مرا پذیرفتید؛ بنابراین مرا سرزنش نکنید و خود را سرزنش کنید».
شیاطین انسانى نیز همین گونه در قیامت با پیروان خود سخن مى گویند. (وَما کانَ لَنا عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ بَلْ کُنْتُمْ قَوْماً طَاغِینَ)؛ «ما هیچ گونه سلطه اى بر شما نداشتیم، بلکه شما خود گروهى طغیانگر بودید».(570)
به یقین اگر دعوت شیطان اجبارى بود، مجازات پیروانش هیچ گاه با عدالت خداوند سازگارى نداشت. در واقع شیطان یک ابزار امتحان است مانند سایر ابزارهاى امتحان و افراد مى توانند از امتحان خود در برابر او پیروز بیرون بیایند یا مردود شوند.
5. لشکریان شیطان و ذریّه او
همان گونه که در تفسیر این دعا گذشت، از آیات قرآن به خوبى استفاده مى شود که شیطان (ابلیس) تنها نیست، بلکه لشکریان، قوم و قبیله و حتى
519
فرزندانى دارد. (أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّیَّتَهُ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِى وَهُمْ لَکُمْ عَدُوٌّ)؛ آیا با این حال، او و فرزندانش را به جاى من به سرپرستى انتخاب مى کنید، در حالى که آن ها دشمن شما هستند؟».(571)
به یقین لشکریان و کمک کاران او از نظر قدرت در جهت وسوسه و گمراهى افراد متفاوت اند، آن هایى را که قوى ترند به سراغ انسان هاى قوى تر مى فرستد و آن هایى را که ضعیف ترند به سراغ ضعیف ترها.
شاهد این سخن روایت جالبى است که مرحوم کلینى در کتاب شریف کافى از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده که خلاصه اش چنین است: «مرد عابدى در بنى اسرائیل بود که هرگز مرتکب خلافى نشده بود، به گونه اى که ابلیس از دست او ناراحت شد، فریادى کشید و لشکرش نزد او حاضر شدند. گفت: چه کسى مى تواند این عابد را براى من گمراه سازد؟ یکى از آن ها گفت: من آماده ام. ابلیس گفت: از کدام راه؟ گفت: از ناحیه زنان (و جاذبه جنسى). ابلیس گفت: این کار، کار تو نیست، عابد به سراغ این کار نمى رود. یکى دیگر از شیاطین گفت: من آماده ام. ابلیس گفت: چگونه؟ گفت: به وسیله شراب و لذات دیگر. ابلیس گفت: پیداست این کار نیز کار تو نیست، او علاقه اى به این امور ندارد. سومى گفت: من کاملاً آماده ام. ابلیس گفت: از چه راه؟ گفت: از طریق عبادت. ابلیس پسندید و این مأموریت را به او داد. او به صومعه عابد رفت و به صورت مهمانى بر او وارد شد و به سرعت مشغول نماز گردید. هر نمازى را که تمام مى کرد، مشغول نماز دیگر مى شد. عابد خسته شد و استراحت کرد، ولى آن شیطان همچنان مشغول نماز بود. عابد تعجب کرد و به حال او غبطه خورد. به او گفت: بگو ببینم این همه عشق وعلاقه به عبادت را از کجا پیدا کرده اى؟ شیطان جوابش را نداد. بار دوم
520
وبار سوم تکرار کرد. شیطان گفت: راستش این است که گناهى از من سر زده و از آن توبه کرده ام، ولى هر زمان به خاطرم مى آید به سراغ نماز مى روم تا خدا مرا ببخشد. عابد گفت: اگر من هم گناهى انجام دهم حالى مانند تو پیدا خواهم کرد؟ گفت: البته. بعد به او یاد داد که چگونه برود، زن بدکاره اى را در شهر پیدا کند و با او عمل منافى عفت انجام دهد و بعد توبه کند. در پایان این روایت آمده که آن زن بدکار عابد را نصیحت کرد که ترک گناه از انجام گناه و توبه بسیار بهتر است و حتماً شیطان این را به تو آموخته است. عابد از خواب غفلت بیدار شد و برگشت و آن شیطان رفته بود.(572 )
در روایات اسلامى لشکریانى براى شیطان ذکر شده که باید مراقب آن ها بود که مبادا حمله ور شوند، ازجمله در حدیثى از امام على بن ابى طالب (علیه السلام) مى خوانیم که در نامه خود به حارث حمدانى نوشت: «احْذَرِ الْغَضَبَ فَاِنَّهُ جُنْدٌ عَظِیمٌ مِنْ جُنُودِ اِبْلِیس؛ از خشم و غضب بپرهیز که لشکر عظیمى از لشکریان شیطان است».(573)
امام على (علیه السلام) در خطبه قاصعه از اطاعت دو گروه نهى مى فرمایند: نخست رؤساى فاسد قبایل و سردمداران فساد و متکبران خودخواه: «أَلا فَالْحَذَرَ الْحَذَرَ مِنْ طَاعَةِ سَادَاتِکُمْ وَکُبَرَائِکُمْ الَّذِینَ تَکَبَّرُوا عَنْ حَسَبِهِمْ، وَتَرَفَّعُوا فَوْقَ نَسَبِهِم». سپس از افراد بى اصل و نصب (که لباس غرور و کبر به تن مى کنند) برحذر مى دارد: «وَلا تُطِیعُوا الْأَدْعِیَاءَ» و در ادامه مى افزاید: «اتَّخَذَهُمْ اِبْلِیسُ مَطَایَا ضَلالٍ. وَجُنْداً بِهِمْ یَصُولُ عَلَى النَّاسِ؛ شیطان آن ها را مرکب هاى راهوار ضلالت و لشکرى که به وسیله آنان به مردم غافل حمله مى کند، قرار داده است».
521
6. انواع حیله هاى شیطان
روشن است که ابلیس و جنود و ذریه او تنها از یک راه براى وسوسه انسان ها وارد نمى شوند، بلکه از انواع حیله ها و دام ها استفاده مى کنند که در قرآن مجید وروایات اسلامى اشاراتى به آن آمده، از جمله در آیه 64 سوره اسراء به شرکت او در اموال و فرزندان نامشروع اشاره شده است. همچنین وعده هاى فریبنده و یا ترساندن از فقر که در آیه 268 سوره بقره و نیز تزئین اعمال زشت که در آیه 48 سوره انفال آمده است.
جالب این که در تفسیر آیه 17 سوره اعراف (ثُمَّ لاَتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمانِهِمْ وَعَنْ شَمائِلِهِمْ وَلا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ) مى خوانیم که امام باقر (علیه السلام) فرمود: منظور از آمدن شیطان به سراغ انسان از پیش رو، این است که آخرت و جهانى را که انسان در پیش دارد در نظر او سبک جلوه مى دهد و منظور از پشت سر این است که آن ها را به گردآورى اموال وبخل از پرداخت حقوق واجب به خاطر فرزندان و وارثان دعوت مى کند و منظور از طرف راست این است که امور دینى ومعنوى را به وسیله شبهات ضایع مى سازد و منظور از طرف چپ این است که لذات مادى و شهوت رانى را در نظر آن ها جلوه مى دهد.(574 )
در حدیث دیگرى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) نقل شده که فرمود: «الْفِتَنُ ثَلاثٌ: حُبُّ النِّسَاءِ وَهُوَ سَیْفُ الشَّیْطَانِ وَشُرْبُ الْخَمْرِ وَهُوَ فَخُّ الشَّیْطَانِ وَحُبُّ الدِّینَارِ وَالدِّرْهَمِ وَهُوَ سَهْمُ الشَّیْطَانِ؛ فتنه ها (ى شیطان) سه گونه است: هوس بازى به صورت عشق به زنان که شمشیر شیطان است و شرب خمر و آن دام شیطان است و علاقه شدید به درهم و دینار و آن تیر شیطان است».(575)
522
در حدیث دیگر از امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) آمده است: «إِنَّ مِنْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ الْحَلْفَ بِالطَّلاقِ وَالنُّذُورَ فِی الْمَعَاصِی وَکُلَّ یَمِینٍ بِغَیْرِ اللَّهِ تَعَالَى؛ یکى از گام هاى شیطان (که در قرآن به آن اشاره شد) قسم به طلاق(576) و نذر کردن در گناهان و نیز هر قسمى است که غیر نام خدا در آن باشد».(577)
قابل توجه این که آنچه درباره دام هاى شیطان ذکر شد تنها مربوط به ابلیس و شیاطین جن نیست، شیطان هاى انسانى امروز نیز دقیقاً از همین شیوه ها استفاده مى کنند، از طریق زنان آلوده، مشروبات الکلى و اموال نامشروع، و جالب این که خودشان نیز به این امور اعتراف دارند!