راه هاى نفوذ این دشمن خطرناک!
امام (علیه السلام) در این بخش از دعا از وسوسه هاى شیطان به خدا پناه مى برد؛ عرضه مى دارد: «خداوندا! ما به تو پناه مى بریم از وسوسه هاى شیطان رجیم (رانده شده درگاه تو) و از حیله و مکر او و از اعتماد کردن به آرزوهاى دور و دراز و وعده ها (ى بى پایه) و فریب و دام هایش»؛ (اللَّهُمَّ اِنَّا نَعُوذُ بِکَ مِنْ نَزَغَاتِ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ وَکَیْدِهِ وَمَکَایِدِهِ، وَمِنَ الثِّقَةِ بِأَمَانِیِّهِ وَمَوَاعِیدِهِ وَغُرُورِهِ وَمَصَایِدِهِ).
امام (علیه السلام) در این عبارت فشرده، به تمام انواع راه هاى نفوذ شیطان در وجود انسان ها اشاره کرده که از چه راه هایى وارد مى شود و انسان را از مسیر حق به سوى باطل مى برد. درواقع هفت راه نفوذ شیطان در این عبارت کوتاه بیان شده که در قرآن نیز اشاراتى به آن آمده است.
نخست مى فرماید: خداوندا! ما از وسوسه هاى شیطان رجیم به تو پناه مى بریم.
واژه «نزغات» جمع «نزغ» به معناى وسوسه اى است که موجب فساد مى شود، همان گونه که در قرآن مجید آمده است: (وَاِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ اِنَّهُ سَمیعٌ عَلِیمٌ)؛ «و اگر وسوسه اى از شیطان به تو رسد، به خدا پناه بر؛ که او شنونده و داناست».(530)
سپس از حیله هاى شیطان به خداوند پناه مى برد. واژه «کید» به معناى مکر و حیله است و «مکائد» جمع «مکیده» به مصادیق متنوّع مکر و حیله ها اشاره دارد. یعنى امام (علیه السلام) نخست از مکر و حیله شیطان به طور کلّى به خدا پناه مى برد سپس از انواع مکرهاى او و راه هاى مختلفى که وارد مى شود تا انسان را بفریبد و از صراط مستقیم به ضلالت بکشاند؛ همان گونه که در قرآن مجید آمده است که
476
شیطان در پیشگاه خدا چنین عرضه مى دارد: (ثُمَّ لَاَتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمَانِهِمْ وَعَنْ شَمآئِلِهِمْ وَلا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ)؛ «سپس از پیش رو و از پشت سر، و از طرف راست و از طرف چپ آن ها، به سراغشان مى روم؛ و بیشتر آن ها را شکرگزار نخواهى یافت».(531)
و در جاى دیگر خداوند به او مى فرماید: (وَاسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَأَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَرَجِلِکَ وَشارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَالْأَوْلادِ وَعِدْهُمْ وَما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ اِلاَّ غُرُوراً)؛ «هر کدام از آن ها را مى توانى با صدایت تحریک کن! و لشکر سواره و پیاده ات را بر آن ها گسیل دار؛ و در ثروت و فرزندانشان شرکت جوى؛ و آنان را با وعده ها سرگرم ساز! ـ ولى شیطان، جز فریب و دروغ، وعده اى به آن ها نمى دهد».(532) تا معلوم شود چه کسانى در مسیر ایمان و طاعت خداوند ثابت قدم و چه کسانى متزلزل و بى تقوا هستند.
آن گاه به چهار طریق دیگر نفوذ شیطان اشاره کرده، عرضه مى دارد: (خداوندا! به تو پناه مى برم) از این که به آرزوهاى باطل و وعده هاى دروغین و فریب ها و دام هاى او اعتماد کنم (و تسلیم خواسته هاى او شوم).
«امانى» جمع «امنیه» به معناى آرزوهاى باطل است و«مواعید» جمع منتهى الجموع از «وعد» است که تمام وعده هاى شیطان را شامل مى شود: وعده توبه بعد از گناه و وعده غفران و رحمانیت و رحیمیت خداوند و وعده نقد بودن دنیا و نسیه بودن آخرت و وعده دور شدن از فقر در صورت پرهیز از انفاق. همان گونه که در قرآن مجید، در یک جا مى فرماید: (الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشاءِ وَاللَّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلاً وَاللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ)؛ «شیطان، به شما هنگام انفاق، وعده فقر و تهى دستى مى دهد و به زشتى ها امر مى کند؛ ولى خداوند وعده
477
«آمرزش» و «فزونى» به شما مى دهد؛ و خداوند رحمت و قدرتش گسترده، و به هر چیز داناست و به وعده خود وفا مى کند».(533)
و در جاى دیگر مى فرماید: (یَعِدُهُمْ وَیُمَنِّیهِمْ وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ اِلاَّ غُرُوراً)؛ «شیطان به آن ها وعده هاى دروغین مى دهد و به آرزوها سرگرم مى سازد؛ در حالى که جز فریب ونیرنگ، به آن ها وعده نمى دهد».(534)
در این آیه، هم به وعده ها و امنیه هاى شیطان اشاره شده و هم به غرور و فریب.
در روایات اسلامى دام هاى مختلف شیطان معرفى شده است، ازجمله در حدیثى در غررالحکم از امیرمؤمنان على (علیه السلام) نقل شده که فرمود: «الشَّهَوَاتُ مَصَایِدُ الشَّیْطَان؛ شهوت ها دام هاى شیطان است».(535)
در روایت دیگرى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى خوانیم: «اِیَّاکَ وَالثِّقَةَ بِنَفْسِکَ فَاِنَّ ذَلِکَ مِنْ أَکْبَرِ مَصَایِدِ الشَّیْطَانِ؛ به خودت اطمینان نداشته باش، زیرا همین اطمینان از مهم ترین دام هاى شیطان است (مراقب باش! شیطان از دام هاى رنگارنگى استفاده مى کند)».(536 )
امام (علیه السلام) در این قسمت از دعا نیز به راه هاى دیگر نفوذ شیطان و آثار نفوذ او اشاره کرده، عرضه مى دارد: «(خداوندا! به تو پناه مى بریم) از این که شیطان براى گمراه کردن ما از مسیر طاعت تو به طمع بیفتد و ما را با معصیتت خوار سازد یا آنچه (از زشتى ها) مى خواهد در نظر ما نیکو جلوه دهد، یا انجام آنچه او درباره ما ناخوشایند مى دارد بر ما سنگین شود (و به این وسیله از اطاعت تو بازمانیم
478
وبه معصیتت روى آوریم)»؛ (وَأَنْ یُطْمِعَ نَفْسَهُ فِی اِضْلالِنَا عَنْ طَاعَتِکَ، وَامْتِهَانِنَا بِمَعْصِیَتِکَ، أَوْ أَنْ یَحْسُنَ عِنْدَنَا مَا حَسَّنَ لَنَا، أَوْ أَنْ یَثْقُلَ عَلَیْنَا مَا کَرَّهَ اِلَیْنَا).
واژه «امتهان» از ماده «مَهانة» در اصل به معناى خوارى و حقارت است و از آن جا که خدمت به دیگرى گاهى همراه با حقارت است، این ماده گاه به معناى خدمت نیز آمده و به شغل که با خدمت همراه است «مِهنة» گفته مى شود.
از آیات قرآن به خوبى استفاده مى شود که شیطان طمع گمراه کردن همه را جز گروه مخلَصین (خالصان کامل) دارد، آن جا که مى گوید: (قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ اِلاَّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ)؛ «به عزّتت سوگند که همه آن ها را گمراه مى سازم، مگر بندگان مخلَص تو».
درواقع امام (علیه السلام) در این جا تقاضا مى کند که جزء مخلَصین باشد، یا به تعبیر دیگر: به همه ما تعلیم مى دهد که بکوشید با اخلاص در اعتقاد و عمل، جزء مخلَصین باشید تا شیطان در اغواى شما طمع نکند و شما را با معصیت در پیشگاه خدا و خلق، خوار نسازد.
و به دنبال آن، دو راه دیگر از راه هاى نفوذ شیطان را بیان مى دارد و آن این است که آنچه شیطان مى پسندد، یعنى گناهان، در نظر ما زیبا شود و آنچه نمى پسندد، یعنى طاعات الهى، در نظر ما سنگین و زشت گردد و به یقین اگر موفق شود چنین تصوّرى براى ما ایجاد کند، مسیر گمراهى را خواهیم پیمود.
درواقع کلام امام (علیه السلام) در این جا برگرفته از آیات قرآن است، آن جا که از زینت دادن اعمال زشت توسط شیطان، سخن به میان آمده است: (زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبیلِ فَهُمْ لاَ یَهْتَدُونَ)؛ «و شیطان اعمالشان (قوم سبأ) را در نظر آن ها جلوه داده و آن ها را از راه حق بازداشته؛ از این رو هدایت نمى شوند».(537)
479
مسأله زیبا نشان دادن زشتى ها توسط شیطان در نظر انسان، مسأله بسیار گسترده اى است که در زندگى بسیارى از اقوام و اشخاص دیده مى شود، تا آن جا که حتى بت پرستى را وسیله تقرب به خدا جلوه مى دهد و زنده به گور کردن دختران را نوعى غیرت و حمیّت ناموسى و قربانى کردن پسران را در برابر بت ها، عبادتى بزرگ معرفى مى کند.
و همان گونه که پیش تر اشاره شد، شیطان عبادت مهمى همچون انفاق در راه خدا را در نظر انسان سخت و سنگین جلوه مى دهد و او را از فقیر شدن براثر انفاق مى ترساند.
امام (علیه السلام) بعد از ذکر راه هاى نفوذ شیطان در انسان، از خداوند تقاضاى موانعى بر سر راه او مى کند تا از شرّ او در امان باشد و این موانع را در چهار جمله بیان مى فرماید؛ عرضه مى دارد: «خداوندا! به وسیله عبادتت، او را از ما دور ساز و با تلاش و استمرار در محبت خود، او را از ما بازدار و در میان ما و او حجابى قرار ده که هرگز نتواند آن را از میان بردارد و سدّى محکم که هیچ گاه نتواند آن را بشکافد»؛ (اللَّهُمَّ اخْسَأْهُ عَنَّا بِعِبَادَتِکَ، وَاکْبِتْهُ بِدُءوبِنَا فِی مَحَبَّتِکَ، وَاجْعَلْ بَیْنَنَا وَبَیْنَهُ سِتْراً لا یَهْتِکُهُ، وَرَدْماً مُصْمِتاً لا یَفْتُقُهُ).
واژه «اخْسَأْه» از ریشه هاى «خسأ» و «خسوء» (بر وزن هاى خشم و خشوع) در اصل به معناى طرد کردن همراه با تحقیر است و بیشتر درمورد دور نمودن سگ استعمال مى شود، بنابراین امام (علیه السلام) از خدا تقاضا مى کند که شیطان را به وسیله عبادت ما طرد و تحقیر کند.
واژه «اکْبِتْهُ» از ماده «کبت» در اصل به معناى زمین زدن کسى یا چیزى است و سپس به معناى مانع شدن همراه با عنف و شدت آمده است.
واژه «دُءوبِ» مصدر است و به معناى تلاش مستمر براى کارى مى باشد.
«رَدم» یعنى سدّ و «مُصمَت» یعنى محکم.
480
به هر حال، امام (علیه السلام) با این دعاى خود، پیام هایى به ما داده و آن این است که اگر مى خواهید از شرّ شیطان در امان بمانید و اجازه نفوذ به او ندهید، به عبادت پروردگار بپردازید و غرق در محبت او باشید تا هرگز نتواند در گمراه ساختن شما طمع کند.
در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به یارانش فرمود: «أَ لاَ أُخْبِرُکُمْ بِشَیْءٍ اِنْ أَنْتُمْ فَعَلْتُمُوهُ تَبَاعَدَ الشَّیْطَانُ مِنْکُمْ تَبَاعُدَ الْمَشْرِقِ مِنَ الْمَغْرِبِ؟ قَالُوا : بَلَى، قَالَ: الصَّوْمُ یُسَوِّدُ وَجْهَهُ وَالصَّدَقَةُ تَکْسِرُ ظَهْرَهُ وَالْحُبُّ فِی اللَّهِ وَالْمُوَازَرَةُ عَلَى الْعَمَلِ الصَّالِحِ یَقْطَعَانِ دَابِرَهُ وَالْإِسْتِغْفَارُ یَقْطَعُ وَتِینَهُ؛ آیا به شما خبر دهم چیزى را که اگر آن را انجام دهید شیطان از شما دور مى شود، آن مقدار که مشرق از مغرب دور است؟ عرض کردند: آرى. فرمود: روزه روى شیطان را سیاه مى کند و صدقه پشت او را مى شکند و محبت به خاطر خدا و کمک در انجام اعمال صالح، او را ریشه کن مى سازد و استغفار، رگ قلب(538) او را قطع مى کند».(539)
481
.
482
بخش دوم
4. اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَاشْغَلْهُ عَنَّا بِبَعْضِ أَعْدَائِکَ، وَاعْصِمْنَا مِنْهُ بِحُسْنِ رِعَایَتِکَ، وَاکْفِنَا خَتْرَهُ، وَوَلِّنَا ظَهْرَهُ، وَاقْطَعْ عَنَّا اِثْرَهُ.
ترجمه
4. خداوندا! بر محمد و آل محمد درود فرست و شیطان را از ما به برخى از دشمنانت مشغول دار و ما را با حسن رعایت خود و تدبیرت از شرّ او محفوظ دار! خداوندا! ما را از فریب شیطان دور بدار و چنان کن که او از ما فرار کند و آثار او را از زندگى ما قطع فرما!