بخش سوم:
وَاِذَا انْقَضَتْ أَیَّامُ حَیَاتِنَا، وَتَصَرَّمَتْ مُدَدُ أَعْمَارِنَا، وَاسْتَحْضَرَتْنَا دَعْوَتُکَ الَّتِی لا بُدَّ مِنْهَا وَمِنْ اِجَابَتِهَا، فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَاجْعَلْ خِتَامَ مَا تُحْصِی عَلَیْنَا کَتَبَةُ أَعْمَالِنَا تَوْبَةً مَقْبُولَةً لا تُوقِفُنَا بَعْدَهَا عَلَى ذَنْبٍ اجْتَرَحْنَاهُ، وَلا مَعْصِیَةٍ اقْتَرَفْنَاهَا.
ترجمه
3. (خداوندا!) هنگامى که ایّام زندگى ما به پایان رسد و مدت عمر ما سر آید و دعوت تو (از ما) که چاره اى از پذیرش آن نمى باشد فرا رسد، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و پایان آنچه را که فرشتگان اعمال ما آن را مى نویسند، توبه پذیرفته شده اى قرار ده که بعد از آن ما را به خاطر گناهانى که انجام داده ایم و معصیت هایى که مرتکب شده ایم، مؤاخذه نکنى!
حُسن عاقبت مهم ترین نعمت خدا
امام (علیه السلام) در این بخش از دعا که بخش پایانى آن مى باشد به یکى از مهم ترین مسائل زندگى انسان که حسن عاقبت از طریق توبه مقبول است با عبارتى بسیار دلنشین اشاره کرده، عرضه مى دارد: «(خداوندا!) هنگامى که ایّام زندگى ما به پایان رسد و مدت عمر ما سر آید و دعوت تو (از ما) که چاره اى از پذیرش آن نمى باشد فرا رسد، پس بر محمد و آل محمد درود فرست و پایان آنچه را که فرشتگان اعمال ما آن را مى نویسند، توبه پذیرفته شده اى قرار ده که بعد از آن ما
217
را به خاطر گناهانى که انجام داده ایم و معصیت هایى که مرتکب شده ایم، مؤاخذه نکنى!»؛ (وَاِذَا انْقَضَتْ أَیَّامُ حَیَاتِنَا، وَتَصَرَّمَتْ مُدَدُ أَعْمَارِنَا، وَاسْتَحْضَرَتْنَا دَعْوَتُکَ الَّتِی لابُدَّ مِنْهَا وَمِنْ اِجَابَتِهَا، فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَاجْعَلْ خِتَامَ مَا تُحْصِی عَلَیْنَا کَتَبَةُ أَعْمَالِنَا تَوْبَةً مَقْبُولَةً لا تُوقِفُنَا بَعْدَهَا عَلَى ذَنْبٍ اجْتَرَحْنَاهُ، وَلا مَعْصِیَةٍ اقْتَرَفْنَاهَا).
«تصرّمت» از ماده «صرم» (بر وزن شرم) در اصل به معناى قطع کردن وچیدن میوه از درخت است، سپس به پایان گرفتن هر چیز اطلاق شده و شمشیر برنده را به این علت صارم مى گویند که به هر کس اصابت کند به عمر او پایان مى دهد، و در کلام امام (علیه السلام) اشاره به پایان عمر است.
«مُدَد» جمع «مدة» است که به معناى بخشى از زمان مى باشد و از آن جا که امام (علیه السلام) جمله را به صورت جمعى بیان کرده از واژه مدد به صورت جمع استفاده فرموده است.
منظور از حضور دعوت الهى، ظاهر شدن نشانه هاى مرگ است. دعوتى که به فرموده امام (علیه السلام) براى همه فرا مى رسد و همه باید این دعوت را اجابت کنیم.
البته این دعوت قبل از لحظه دیدن مرگ و فرشتگان قبض ارواح است، چرا که در آن هنگام توبه پذیرفته نمى شود، در حالى که امام (علیه السلام) در این تقاضاى خود از خدا مى خواهد که در آن حال توبه مقبولى داشته باشد.
قرآن مجید مى فرماید: (وَلَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئَاتِ حَتَّى اِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ اِنِّی تُبْتُ الاْن)؛ «توبه کسانى که مرتکب گناهان مى شوند تا زمانى که مرگ آن ها (در برابر آن ها) حاضر مى شود (و در آن لحظه) عرضه مى دارند: الان توبه مى کنیم (چنین توبه اى که بعد از دیدن مرگ است) پذیرفته نیست».(289)
در سوره غافر، آیه 85 نیز مى خوانیم: (فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ ایمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِى قَدْ خَلَتْ فِى عِبادِهِ وَخَسِرَ هُنالِکَ الْکَافِرُونَ)؛ «امّا هنگامى که عذاب ما را
218
مشاهده کردند، ایمانشان براى آن ها سودى نداشت. این سنّت خداوند است که همواره در میان بندگانش جارى شده و در آن جا کافران زیان کار شدند».
در بعضى از روایات وارد شده حتى تا زمانى که جان به گلوگاه برسد، توبه پذیرفته مى شود.(290 ) البته این در صورتى است که انسان مرگ را درمقابل خود حاضر نبیند، بلکه احتمال بازگشت را نیز بدهد والا ـ همان گونه که گفته شد ـ اگر به مرحله معاینه (دیدن) رسیده باشد توبه دیگر پذیرفته نیست.