وظائف ما در اوقات فراغت
مسأله اوقات فراغت یکى از مهم ترین مسائل زندگى انسان هاست. بدیهى است که انسان نمى تواند همیشه مشغول کسب و کار یا مطالعه و درس و تدریس و یا حتى پیوسته مشغول عبادت باشد، زمان فراغتى براى تجدید قوا و کسب نیرو و آرامش لازم است، امّا این زمان فراغت چگونه مى گذرد؟ و انسان در آن به چه امورى مشغول است؟
209
اوقات فراغت مى تواند سرنوشت ساز باشد و مسیر زندگى انسان را تغییر دهد، به همین دلیل در تعلیمات اسلامى بحث هاى مهمى درباره اوقات فراغت وارد شده که بعد از تفسیر دعاى امام (علیه السلام) به آن اشاره خواهیم کرد. اکنون با توجه به آنچه گفته شد به سراغ تفسیر دعاى امام (علیه السلام) مى رویم.
عرضه مى دارد: «(خداوندا!) اگر براى ما زمان فراغتى از کارها مقدر فرموده اى، آن را فراغتى سالم قرار ده که آفت و گناهى در آن دامان ما را نگیرد و خستگى و ملالى در آن به ما نرسد»؛ (فَاِنْ قَدَّرْتَ لَنَا فَرَاغاً مِنْ شُغْلٍ فَاجْعَلْهُ فَرَاغَ سَلامَةٍ لا تُدْرِکُنَا فِیهِ تَبِعَةٌ وَلا تَلْحَقُنَا فِیهِ سَأْمَةٌ).
«فراغ»، هم به معناى بیکارى مى آید که در روایات از آن نکوهش شده و هم به معناى ترک کارهاى روزانه براى استراحت و مانند آن.
«تبعة» از ماده «تَبَع» و«تَباعَه» در اصل به معناى پیروى کردن است، سپس به معناى کار خلافى که از آن پیروى مى شود اطلاق شده و آنچه در دعاى امام (علیه السلام) آمده اشاره به همین معناى اخیر است، یعنى در ایام فراغت کارى کنیم که گناهى دامن گیر ما نشود.
«سأمة» به معناى خستگى و سستى و ملالت و افسردگى از ادامه کار یا بعضى از جریانات زندگى آمده است. قرآن مجید درباره فرشتگان مى گوید: (یُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّیْلِ وَالنَّهارِ وَهُمْ لا یَسْأَمُونَ)؛ «شب و روز براى او تسبیح مى گویند و خسته نمى شوند».(280)
همان گونه که اشاره شد ساعت فراغت ساعتى است که خالى از برنامه هاى جدّى و رسمى زندگى است، نه ساعت کار است، نه ساعت درس و مطالعه، و نه ساعت خواب، و هر کس آن را با چیزى پر مى کند و چه بسیارند کسانى که آن را با سرگرمى هاى ناسالم و برنامه هاى گناه آلود پر مى نمایند یا به کارهاى
210
خسته کننده اى مى پردازند که نشاط آن ها را براى برنامه هاى آینده از میان مى برد. امام (علیه السلام) از خدا تقاضا مى کند که ساعت فراغت، ساعت سلامت از هرگونه گناه و نیز از هرگونه خستگى و ملالت باشد.
لذا امیرمؤمنان على (علیه السلام) در یکى از کلمات قصار نهج البلاغه مى فرماید: «لِلْمُؤْمِنِ ثَلاثُ سَاعَاتٍ: فَسَاعَةٌ یُنَاجِی فِیهَا رَبَّهُ، وَسَاعَةٌ یَرُمُّ مَعَاشَهُ، وَسَاعَةٌ یُخَلِّی بَیْنَ نَفْسِهِ وَبَیْنَ لَذَّتِها فِیَما یَحِلُّ وَیَجْمُلُ. وَلَیْسَ لِلْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ شَاخِصاً اِلاَّ فِی ثَلاثٍ: مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ، أَوْ خُطْوَةٍ فِی مَعَادٍ، أَوْ لَذَّةٍ فِی غَیْرِ مُحَرَّمٍ؛ انسان باایمان ساعات شبانه روز خود را به سه بخش تقسیم مى کند: قسمتى را صرف مناجات با پروردگارش مى کند و قسمت دیگرى را براى ترمیم معاش و کسب و کار زندگى قرار مى دهد و قسمت سوم را براى بهره گیرى از لذات حلال و دلپسند مى گذارد و سزاوار نیست که انسان عاقل حرکتش جز در سه چیز باشد: مرمت معاش، گامى در راه معاد و لذت در غیر حرام».(281)
یکى از ساعات فراغت که گاه از آن به ساعت غفلت تعبیر شده ساعات اول شب است که بیشتر فعالیت هاى شغلى تمام شده و هنوز وقت استراحت و خواب نرسیده و مردم در این ساعت درواقع کار مهمى ندارند و آن را با برنامه هاى سرگرم کننده اى پر مى کنند که گاه خطرناک و گناه آلود است.
در حدیثى از امام باقر (علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: «اِنَّ اِبْلِیسَ عَلَیْهِ لَعَائِنُ اللَّهِ یَبُثُّ جُنُودَ اللَّیْلِ مِنْ حَیْثُ تَغِیبُ الشَّمْسُ وَتَطْلُعُ فَأَکْثِرُوا ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ فِی هَاتَیْنِ السَّاعَتَیْنِ وَتَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ اِبْلِیسَ وَجُنُودِهِ وَعَوِّذُوا صِغَارَکُمْ فِی تِلْکَ السَّاعَتَیْنِ فَاِنَّهُمَا سَاعَتَا غَفْلَةٍ؛ شیطان که لعنت خدا بر او باد، لشکر شبانه خود را هنگامى که آفتاب غروب مى کند وهنگامى که آفتاب طلوع مى کند در همه جا پراکنده مى سازد، لذا ذکر
211
خداوند متعال را در این دو ساعت زیاد بر زبان جارى کنید و به او از شر ابلیس و لشکریانش پناه ببرید و فرزندان کوچک خود را در این دو ساعت در پناه خدا قرار دهید، چرا که این دو ساعت، ساعت هاى غفلت است».(282)
و یکى از فلسفه هاى نماز غفیله همین است که انسان در آن ساعت که ساعت غفلت است به درگاه خدا روى آورد و از وسوسه هاى هواى نفس و شیطان برکنار بماند.
در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) چنین نقل شده که فرمود: «لا تَتْرُکُوا رَکْعَتَیِ الْغَفْلَةِ وَهُمَا بَیْنَ الْعِشَاءَیْن؛ دو رکعت نماز غفلت (غفیله) را ترک نکنید و آن در میان مغرب و عشاست».(283)
سید على خان در شرح صحیفه سجادیه خود در این جا روایات متعددى را در ذم بیکارى (کسى که پیوسته بیکار است) ذکر کرده ازجمله حدیثى که مرحوم کلینى در کتاب شریف کافى از امام کاظم (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: «اِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَعَزَّ یُبْغِضُ الْعَبْدَ النَّوَّامَ الْفَارِغَ؛ خداوند متعال بنده پرخواب بیکار را مبغوض مى دارد».(284)
ولى ظاهر این است که دعاى امام (علیه السلام) ارتباطى با مسأله فراغت به معناى بیکارى ندارد، بلکه اشاره به ساعات استراحت و ترک کار براى سرگرمى است که جزء ساعات حساس زندگى مى باشد و بسیارى از مشکلات اجتماعى از همین ساعت سرچشمه مى گیرد.
و از آن جا که ساعات غفلت به گونه اى که گفته شد ممکن است آلوده به انواع گناهان شود امام (علیه السلام) در ادامه این سخن عرضه مى دارد: «(خدایا! چنان مقرّر فرما
212
که این ساعات، به گناه آلوده نشود) تا این که فرشتگان نویسنده گناهان با نامه اعمالى خالى از ذکر گناهان ما از نزد ما بازگردند و (همچنین) فرشتگان نویسنده حسنات هنگامى که از سوى ما بازمى گردند به خاطر حسناتى که از ما نوشته اند مسرور باشند!»؛ (حَتَّى یَنْصَرِفَ عَنَّا کُتَّابُ السَّیِّئَاتِ بِصَحِیفَةٍ خَالِیَةٍ مِنْ ذِکْرِ سَیِّئَاتِنَا، وَیَتَوَلَّى کُتَّابُ الْحَسَنَاتِ عَنَّا مَسْرُورِینَ بِمَا کَتَبُوا مِنْ حَسَنَاتِنَا).
بنابراین همان گونه که مى توان ساعات استراحت را با گناه پر کرد مى توان با حسنات و تفریحات سالم که موجب سعادت و رستگارى انسان شود، پر نمود.
1. اهمیت ساعات فراغت
شکى نیست که انسان نمى تواند پیوسته مشغول کسب و کار، تجارت، صنعت و تحصیل علم باشد یا پیوسته اشتغال به عبادت و نماز و دعا داشته باشد.
به فرض که بتواند این کار را انجام دهد نشاط خود را براى کار از دست مى دهد و وظایف را به خوبى انجام نخواهد داد.
به همین دلیل همیشه ساعات فراغتى براى افراد قرار داده اند که در آن تجدید نیرو و نشاط کنند و به اصطلاح، راندمان کار آن ها بیشتر شود.
در روایات گذشته نیز اشارات روشنى به این حقیقت شده بود.
اضافه بر این، در طول سال، تعطیلاتى به عناوین مختلف در نظر گرفته مى شود و یا حتى مرخصى هایى به افراد داده مى شود تا براى ادامه کار تجدید قوا و نیرو کنند.
ولى این ساعات و ایّام فراغت با آن همه اهمیتى که دارد اگر از تحت نظارت و مدیریت صحیح خارج شود مى تواند به مشکل مهمى مبدّل گردد. به همین دلیل بر مسئولان فرهنگى جامعه و حتى پدر و مادرها نسبت به فرزندان خود لازم است که برنامه ریزى صحیحى براى این ساعات و ایّام داشته باشند.
213
تنوّع سرگرمى ها مانند شرکت در مسابقه ها یا تماشاى مسابقه ها، داشتن مجلس شعر و ادب، مشغول شدن به ورزش و مسافرت و امثال آن اگر به طور صحیح انجام شود نتیجه مطلوبى خواهد داشت. ولى متأسفانه در دنیاى امروز سرگرمى هاى ناسالم با جاذبه هاى قوى در انتظار جوانان است و همچنین سرگرمى هاى کاذب مانند بازى هاى رایانه اى و امثال آن.
و جالب است که امام (علیه السلام) با ذکر این جمله که خداوندا! اوقات فراغت ما را آن چنان کن که نویسندگان گناهان، نامه اعمال ما را از ذکر هرگونه گناه خالى دارند و نویسندگان حسنات با نوشتن حسنات ما مسرور وشاد باشند، نگرانى خود را از این که از ساعات فراغت استفاده نامطلوب شود بیان فرموده است.
این سخن را با حدیث دیگرى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) پایان مى دهیم، فرمود: «خَلَّتَانِ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ فِیهِمَا مَفْتُونٌ: الصِّحَّةُ وَالْفَرَاغُ؛ دو حالت است که بسیارى از مردم در آن دو حالت گرفتار غفلت مى شوند: تندرستى و فراغت».(285)
این نکته نیز قابل توجه است که مى توان اوقات فراغت را با امورى پر کرد که جزء حسنات محسوب مى شود، مانند صله رحم، عیادت بیماران، سفرهاى زیارتى و مانند آن، و شاید کلام امام (علیه السلام) که عرضه مى دارد: «یَتَوَلَّى کُتَّابُ الْحَسَنَاتِ عَنَّا مَسْرُورِینَ» اشاره به این نکته هم باشد.
2. کاتبان حسنات و سیئات
از آیات متعددى از قرآن مجید و روایات استفاده مى شود که خداوند مأمورانى از فرشتگان براى ضبط اعمال انسان قرار داده که همواره با او هستند و حسنات و سیئات او را مى نویسند و در آیات شریفه قرآن یکى از آن ها فرشته یمین (طرف راست) و دیگرى فرشته شمال (طرف چپ) نام نهاده شده اند.
214
در سوره «ق» آیه 17 مى خوانیم: (اِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ)؛ «به خاطر بیاورید هنگامى را که دو فرشته راست و چپ که ملازم انسان اند اعمال او را دریافت مى دارند».
و در آیه 18 سوره «ق» مى فرماید: (ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ اِلاَّ لَدَیْهِ رَقیبٌ عَتِیدٌ)؛ «انسان هیچ سخنى را بر زبان نمى آورد مگر این که فرشته اى مراقب و آماده براى ضبط آن نزد او حاضر است!».
از روایات اسلامى استفاده مى شود که فرشته سمت راست مأمور نوشتن حسنات است و فرشته سمت چپ مأمور نوشتن سیئات.
در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) از اجدادش از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم: «صَاحِبُ الْیَمِینِ أَمِیرٌ عَلَى صَاحِبِ الشِّمَالِ فَاِذَا عَمِلَ الْعَبْدُ السَّیِّئَةَ قَالَ صَاحِبُ الْیَمِینِ لِصَاحِبِ الشِّمَالِ: لا تَعْجَلْ وَأَنْظِرْهُ سَبْعَ سَاعَاتٍ فَاِنْ مَضَى سَبْعُ سَاعَاتٍ وَلَمْ یَسْتَغْفِرْ قَالَ: اکْتُبْ فَمَا أَقَلَّ حَیَاءَ هَذَا الْعَبْدِ؛ فرشته سمت راست امیر بر فرشته سمت چپ است. هنگامى که انسان گناهى کند فرشته سمت راست به فرشته سمت چپ مى گوید: در نوشتن آن عجله نکن و هفت ساعت به او مهلت ده. اگر هفت ساعت بگذرد و توبه نکند به او مى گوید: گناه او را بنویس، چقدر این بنده گنهکار بى حیاست!».(286 )
در این قسمت از دعاى امام (علیه السلام) نیز به نویسندگان سیئات و حسنات اشاره شده و از خداوند تقاضا مى کند که اوقات فراغت آن چنان بگذرد که نوشته کاتبان سیئات خالى از ذکر سیئات و نوشته نویسندگان حسنات از آن سرشار باشد (ذکر صیغه جمع درمورد نویسندگان اعمال در هر دو مورد به این دلیل است که مجموع بندگان در نظر گرفته شده اند).
215
روشن است که خداوند به ظاهر و باطن همه بندگان خود احاطه علمى دارد و اگر فرشتگانى را مأمور ساخته که همواره با او باشند و اعمال نیک و بد او را بنویسند براى این است که اتمام حجت بیشترى شود و تأکیدى بر مسأله نگهدارى حساب صاحبان اعمال باشد و انسان بداند هیچ گاه تنها نیست و همیشه زیر نظر مراقبین الهى است و به یقین توجه به این معنا اثر بازدارندگى در برابر اعمال سوء و اثر تشویق کنندگى در برابر اعمال نیک دارد.
از بعضى از روایات نیز استفاده مى شود که فرشتگان شب غیر از فرشتگان روز هستند، ازجمله در حدیثى که در کتاب شریف کافى از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است مى خوانیم: «قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام): أَخْبِرْنِی بِأَفْضَلِ الْمَوَاقِیتِ فِی صَلاةِ الْفَجْرِ فَقَالَ: مَعَ طُلُوعِ الْفَجْرِ، اِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ یَقُولُ (وَقُرْآنَ الْفَجْرِ اِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً)(287 )، یَعْنِی صَلاةَ الْفَجْرِ تَشْهَدُهُ مَلائِکَةُ اللَّیْلِ وَمَلائِکَةُ النَّهَارِ فَاِذَا صَلَّى الْعَبْدُ الصُّبْحَ مَعَ طُلُوعِ الْفَجْرِ أُثْبِتَتْ لَهُ مَرَّتَیْنِ أَثْبَتَهَا مَلائِکَةُ اللَّیْلِ وَمَلائِکَةُ النَّهَارِ؛ یکى از یاران حضرت از او پرسید: بهترین زمان براى اقامه نماز صبح چه وقتى است؟ فرمود: همراه طلوع فجر. خداوند متعال مى فرماید: قرآن فجر (نماز صبح هنگام طلوع فجر) مورد مشاهده است، یعنى فرشتگان شب و فرشتگان روز آن را مى بینند، از این رو هنگامى که انسان نماز صبح را همراه طلوع فجر بخواند، در دو جا ثبت مى شود، فرشتگان شب و فرشتگان روز هر دو آن را مى نویسند».(288)
درواقع این جایزه و تشویقى است براى کسانى که اول طلوع فجر نماز را مى خوانند، زیرا خواندن نماز در طلوع فجر براى بسیارى از مردم مشکل است، برخلاف نمازهاى دیگر که خواندن آن در اول وقت چندان مشکل نیست.
216