تمام وجود ما را در خدمت خودت قرار ده
امام (علیه السلام) در آخرین بخش این دعاى پرمعنا، نخست به سراغ درود بر پیغمبر و آلش مى رود، همان گونه که سیره آن حضرت در بسیارى از دعاهاى صحیفه سجادیه است؛ عرضه مى دارد: «خداوندا! اکنون که چنین است، بر محمد و آلش درود فرست»؛ (اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ). سپس مى افزاید: «اندیشه هاى دل هاى ما و حرکات اعضا و گردش هاى چشم ها و حرکات زبان هایمان را در آنچه موجب ثواب و پاداش توست قرار ده»؛ (وَاجْعَلْ هَمَسَاتِ قُلُوبِنَا، وَحَرَکَاتِ أَعْضَائِنَا وَلَمَحَاتِ أَعْیُنِنَا، وَلَهَجَاتِ أَلْسِنَتِنَا فِی مُوجِبَاتِ ثَوَابِکَ).
171
سپس نتیجه گیرى مى فرماید: «(خداوندا! تمام اعضاى مرا چنان در مسیر رضاى خود قرار ده که) چیزى از حسناتى که به واسطه آن مستحق پاداش تو مى شویم از ما فوت نشود و چیزى از گناهانى که به سبب آن مستوجب عقاب تو مى شویم بر ما باقى نماند!»؛ (حَتَّى لا تَفُوتَنَا حَسَنَةٌ نَسْتَحِقُّ بِهَا جَزَاءَکَ، وَلا تَبْقَى لَنَا سَیِّئَةٌ نَسْتَوْجِبُ بِهَا عِقَابَکَ).
درواقع امام (علیه السلام) به تمام فعالیت هاى روحى و جسمى انسان در این جمله اشاره کرده و همه آن ها را در پناه لطف خدا قرار مى دهد. «همسات قلوب» اشاره به اندیشه ها، تصمیم ها و نیّت هاست و «حرکات اعضاء» همه افعال انسان را دربر مى گیرد، ولى در میان آن ها از دو چیز مهم که چشم و زبان است (به عنوان ذکر خاص بعد از عام) یاد مى کند و این جامعیّت، قابل توجّه است.
به تعبیر دیگر: با توجه به این که امام (علیه السلام) در جمله قبل، از خداوند تقاضا کرد که هیچ یک از جوارح و اعضاى او در طریق نفوذ معصیت و شیطان قرار نگیرد، در جمله مورد بحث به طرق نفوذ شیطان در انسان اشاره کرده و از خداوند تقاضا مى کند که تمام آن راه ها را ببندد و در طریق مثبت که جلب ثواب و رضاى اوست قرار دهد.
«همس» (بر وزن لمس) به گفته راغب در مفردات، به معناى صداى آهسته و پنهان است و بعضى آن را به صداى آهسته پا، هنگام راه رفتن در حالى که برهنه باشد و بعضى دیگر به حرکت لب ها بى آن که صدایى از آن شنیده شود معنا کرده اند (مانند کتاب العین) و روشن است که این معانى به یکدیگر نزدیک است و جامع واحدى دارد.
همس قلوب، اشاره به وسوسه هاى شیطان در دل انسان است که به صداهاى بسیار آهسته شباهت دارد.
«لمحات» جمع «لمح» در اصل به معناى درخشیدن برق است، سپس در
172
معناى نگاه کردن سریع و یک چشم برهم زدن استعمال شده است. قرآن مجید مى فرماید: (وَما أَمْرُ السَّاعَةِ اِلاَّ کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ)؛ «قیام قیامت (به قدرى) آسان و سریع است، درست مانند یک چشم بر هم زدن و یا از آن هم نزدیک تر».
«لهجات» جمع «لَهْجَة» در اصل به معناى زبان یا نوک زبان است، سپس به معناى طرز سخن گفتن، استعمال شده است و به گفته زمخشرى در کتاب الفائق فى غریب الحدیث: «لَهْجَةُ اللِّسَانِ مَا یُنْطَقُ بِهِ الکَلاَمُ»(240) و در کلام امام (علیه السلام) همین معنا اراده شده است.
بر اساس این تفسیرها امام (علیه السلام) دعاى جامعى براى سیر در مسیر رضاى الهى کرده که تمام اعضاى او و باطن و ظاهرش همه در مسیر ثواب الهى باشد و نتیجه آن این است که هیچ حسنه اى از انسان فوت نمى شود و زنگار هیچ گناهى بر قلب و روح او باقى نمى ماند.
امیرمؤمنان على (علیه السلام) نیز در دعاى کمیل که از جامع ترین دعاهاست، عرضه مى دارد: «یَا رَبِّ یَا رَبِّ یَا رَبِّ قَوِّ عَلَى خِدْمَتِکَ جَوَارِحِی وَاشْدُدْ عَلَى الْعَزِیمَةِ جَوَانِحِی وَهَبْ لِیَ الْجِدَّ فِی خَشْیَتِکَ وَالدَّوَامَ فِی الْإِتِّصَالِ بِخِدْمَتِکَ؛ اى پروردگار من، اى پروردگار من، اى پروردگار من! اعضایم را در انجام خدمتت نیرو بخش و دلم را براى آمدن به سویت قوى دار، و جدیّت در خشیت و مداومت در خدمتت را عطا فرما!.
و در جایى دیگر از این دعا عرضه مى دارد: «وَاجْعَلْ لِسانى بِذِکْرِکَ لَهِجاً، وَقَلْبِی بِحُبِّکَ مُتَیَّماً؛ و زبانم را به یادت گویا و دلم را به دوستى ات بى تاب قرار ده!».
* * *
اکنون که این دعاى پرمعنا پایان مى یابد به خوبى مى توانیم درس هاى مهمى را
173
که امام سجاد (علیه السلام) در زمینه تهذیب نفس و سیر و سلوک الى الله و رسیدن به مقام قرب پروردگار در این دعا داده است درک کنیم.
درک کنیم که چگونه راه هاى نفوذ شیطان را باید بست و راه نجات از و سوسه هاى شیاطین انس و جن و نفس اماره چیست؟
چه خوب است که هنگام خواندن این گونه دعاها قلب ما تمام معانى آن را به خود جذب کند، سپس آثار آن در تمام اعضاى ما و درنتیجه در تمام زندگى ما ظاهر گردد. از خداوند توفیق مى طلبیم.
174
دعاى دهم
وَکَانَ مِن دُعَائِهِ (عَلَیهِ السَّلَامُ)
فِی اللَّجَاِ(241) اِلَى اللَّهِ تَعَالَى
از دعاهاى آن حضرت است که در مقام التجاء و پناه بردن به خدا قرائت مى فرمود
دعا در یک نگاه
انسان موجود ضعیفى است، هم از نظر جسم و از هم از نظر روح، در عین این که استعداد قوّت و قدرت براى رسیدن به همه کمالات معنوى را دارد و همین است که او را گل سرسبد جهان آفرینش کرده و خداوند، هنگام آفرینش او تبارک الله احسن الخالقین(242) گفته است.
از سوى دیگر، آسیب هاى مادى و معنوى زیادى انسان را تهدید مى کند، آسیب هایى از درون، مانند نفس اماره، و آسیب هایى از برون، مانند وسوسه هاى شیاطین و جاذبه هاى گناه.
با چنین حالتى پناهگاهى مى طلبد که خود را در پناه آن قرار دهد و بتواند
175
ضعف خود را با تکیه بر قدرت او برطرف سازد و آسیب ها را با حول و قوّه او دفع کند.
چه پناهگاهى برتر و بالاتر از ذات پاک پروردگار! امام (علیه السلام) درواقع در این دعا به سراغ همین مطلب مى رود و با بیانات دقیق و پرمعنایى که دارد چگونگى پناه بردن به این پناهگاه مطمئن را نشان مى دهد.
176