برترین درود و بالاترین پاداش
امام (علیه السلام) در آخرین بخش دعا باز به سراغ درود بر پیغمبر و آل او مى رود و بلیغ ترین درودها را براى آن حضرت و خاندانش از خدا مى طلبد، درودى که
483
بالاتر و فراتر از آن نیست، عرضه مى دارد: «خداوندا! بر محمد و آلش درود فرست، بیشترین و بهترین درود و رحمتى که بر احدى از خلق خود فرستاده اى»؛ (اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، أَکْثَرَ مَا صَلَّیْتَ عَلَى أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ).
حقیقت درود و صلوات، همان رحمت فوق العاده خداوند است، منتهى هنگامى که ما درود مى فرستیم از درگاه او براى پیغمبر و آلش (علیهم السلام) طلب رحمت مى کنیم، اما هنگامى که او درود مى فرستد سیل رحمتش را سرازیر وجود مقدس آنان مى کند، همان گونه که ذیل آیه 56 سوره احزاب: (اِنَّ اللَّهَ وَمَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً)؛ «خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود مى فرستند؛ اى کسانى که ایمان آورده اید، بر او درود فرستید و در برابر اوامر او کاملاً تسلیم باشید». در حدیثى از امام کاظم (علیه السلام) نقل شده است که یکى از اصحابش از آن حضرت سؤال کرد: معناى صلوات خدا وفرشتگان ومؤمنان بر پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) چیست؟ فرمود: «صَلاَةُ اللَّهِ رَحْمَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ صَلاَةُ مَلاَئِکَتِهِ تَزْکِیَةٌ مِنْهُمْ لَهُ وَ صَلاَةُ الْمُؤْمِنِینَ دُعَاءٌ مِنْهُمْ لَهُ؛ صلوات خدا رحمتى است که از سوى او نازل مى شود وصلوات فرشتگان، پاک شمردن آن حضرت از هرگونه آلودگى است و صلوات مؤمنان، دعایى است که از ناحیه آن ها (به عنوان طلب رحمت) مى شود».(618)
سپس امام (علیه السلام) اضافه مى کند: «خداوندا! به او از جانب ما بهترین چیزى را که به بنده اى از بندگانت بخشیده اى عطا فرما»؛ (وَ آتِهِ عَنَّا أَفْضَلَ مَا آتَیْتَ أَحَداً مِنْ عِبَادِکَ).
امام (علیه السلام) علاوه بر طلب بهترین رحمت و درود بر پیامبر و آلش (علیهم السلام) بهترین پاداش را براى آن حضرت به سبب هدایت امت و حق بزرگى که بر آن ها دارد تقاضا کرده است، عرضه مى دارد: «خداوندا! برترین و گرامى ترین پاداشى را که
484
به هر کدام از پیامبرانت در برابر خدماتى که به امتش کرده، داده اى، از سوى ما به او عطا کن»؛ «وَ اجْزِهِ عَنَّا أَفْضَلَ وَ أَکْرَمَ مَا جَزَیْتَ أَحَداً مِنْ أَنْبِیَائِکَ عَنْ أُمَّتِهِ».
در واقع این پاداش، پاداش خدماتى است که پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) طى 23 سال براى هدایت امت انجام داد، آزارها دید، سخنان ناگوار شنید، سختى هاى فراوان را تحمل کرد، گرفتار شکنجه هاى دردناک دشمنان شد، ولى دست از دعوت و هدایت مردم برنداشت، تا این که دعوتش جهان گیر شد.
تفاوت این جمله با جمله قبل این است که در جمله قبل امام (علیه السلام) بهترین موهبتى را که خدا به کسى از بندگانش داده براى آن حضرت تقاضا مى کند و در جمله دوم، بهترین پاداش را در برابر خدمت به امت؛ بنابراین، تکرارى در عبارت نیست، بلکه هر کدام مدلول خاص خود را دارد.
به هر حال از این تعبیرات امام (علیه السلام) به خوبى استفاده مى شود که مقام پیغمبر اکرم و آل او (علیهم السلام) هرچند فوق العاده والاست، ولى باز هم ممکن است براثر دعاها و تقاضاها از ذات پاک پروردگار والاتر و فراتر رود، زیرا مقامات و سیر تکاملى انسان، حتى پیامبران واولیاءالله، به سوى نامتناهى است. قرآن مجید به پیغمبر (صلی الله علیه و آله) دستور مى دهد: (وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِى عِلْماً)؛ «بگو: خدایا! بر علم من بیفزا»(619) و نیز به آن حضرت دستور اقامه نافله شب مى دهد تا مقاماتش والاتر شود (وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسَى أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَاماً مَحْمُوداً)؛ «و پاسى از شب را از خواب برخیز، و قرآن و نماز بخوان. این یک وظیفه اضافى براى توست؛ امید است پروردگارت تو را به مقامى درخورِ ستایش برساند».(620)
البته جاى تردید نیست که این تقاضاى رحمت از پیشگاه الهى، براى ما نیز سبب تکامل روحانى مى شود و هرچه بیشتر به آن حضرات درود بفرستیم بیشتر از لطف پروردگار بهره مند خواهیم شد.
485
نویسنده ریاض السالکین در این جا تعبیر جالبى دارد، مى گوید: بى شک پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) به ما احسان فراوان کرده و تمام راه هاى خیر را به ما نشان داده و شکى نیست که جزاى احسان باید احسان باشد (هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ اِلاَّ الْإِحْسَانُ)(621) و از سوى دیگر براى ما امکان ندارد که پاداشى درخور مقام پیامبر و آلش (علیهم السلام) به آن ها تقدیم کنیم، لذا دست به دامان لطف خدا مى زنیم و از او تقاضا مى کنیم که بهترین پاداش ها را به او و آلش عنایت فرماید.(622)
البته اضافه بر این ها دائماً برکات تازه اى از سوى خدا بر پیامبرش نازل مى شود، زیرا مطابق حدیث مشهور «مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا اِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُنْقَصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْءٌ؛ کسى که سنت نیکویى را پایه گذارى کند پاداش آن و پاداش تمام کسانى که تا روز قیامت به آن عمل مى کنند براى او خواهد بود، بى آن که چیزى از پاداش عمل کنندگان کم شود».(623)
سپس امام (علیه السلام) در بیست و چهارمین جمله این دعا به عنوان حُسن ختام، خداوند را مخاطب قرار داده و براى تکمیل تمام خواسته هایى که در این دعا از درگاه خداوند طلب کرده، عرضه مى دارد: «خداوندا! تویى بسیار عطاکننده نعمت هاى بزرگ و آمرزنده گناهان عظیم، و تو مهربان تر از هر مهربانى. بر محمد و آل او درود فرست که آن ها پاکان و طاهران و نیکان و شرافتمندان بودند»؛ (اِنَّکَ أَنْتَ الْمَنَّانُ(624) بِالْجَسِیمِ(625)، الْغَافِرُ لِلْعَظِیمِ، وَ أَنْتَ أَرْحَمُ مِنْ کُلِّ رَحِیمٍ، فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ
486
وَآلِهِ الطَّیِّبِینَ(626) الطَّاهِرِینَ الْأَخْیَارِ الْأَنْجَبِینَ(627)).
در حقیقت، هدف امام (علیه السلام) این است که به پیشگاه خدا عرضه دارد: اجابت این همه خواسته هاى گوناگون از آغاز تا پایان این دعا از سوى تو بعید نیست، چراکه تو نعمت هاى بزرگ مى بخشى و گناهان بزرگ را مى آمرزى و تو از همه مهربان ترى.
487
و این که امام (علیه السلام) دعا را با صلوات بر پیغمبر و آلش، آن هم با ذکر چهار وصف برجسته براى آن ها پایان مى دهد براى این است که مجموعه خواسته هاى خود را (پس از حمد و ستایش الهى) که با درود بر آن ها آغاز کرده، با درود بر آن ها نیز پایان دهد، به این امید که مقبول درگاه الهى واقع شود.
درس هاى آموزنده این دعا
با یک نگاه ژرف به این دعا به امور قابل توجهى پى مى بریم:
عنوان دعا این پیام را دارد که از صبح تا شام و پیوسته باید به فکر دعا بود، روز را با نام او آغاز کنیم و شب را با نام او پایان دهیم.
دیگر این که قبل از هرچیز به نعمت روز و شب و آثار و برکات این رفت و آمد دقیق و حساب شده بیندیشیم که اگر این دو پدیده منظم نبودند زندگى براى ما غیر ممکن بود.
آنگاه به مواهب الهى که در اطراف ما و روز و شب نمایان است فکر کنیم، همه را از ناحیه او، بلکه ملک او بدانیم و خود را میهمانانى حساب کنیم که دائماً بر سر سفره او نشسته ایم.
سپس از او بخواهیم که در هر روز توفیق کارهایى به ما دهد که میزان حسنات را سنگین مى کند و از میزان سیئات مى کاهد. در واقع همان مشارطه اى که ارباب سیر و سلوک دارند به نحو اکمل در این دعا مشاهده مى شود.
آنگاه به خطراتى بیندیشیم که در هر ساعت در انتظار ماست و خود را در پناه لطف خدا قرار دهیم، یعنى هم مراقب آن خطرات باشیم و خود را کنار داریم و هم از لطف او کمک بگیریم و این همان مراقبه اى است که ارباب سیر و سلوک دارند، به نحوى جامع تر.
آنگاه وظایفى را که داریم یک به یک یادآور شویم: شکر نعمت،
488
امربه معروف، نهى ازمنکر، ارشاد جاهلان، معاونت ضعیفان و فریادرسى مظلومان.
و در پایان به وحدانیت خداوند اقرار کنیم و همه خلایق را بر این اقرار شاهد بگیریم.
سپس به نبوت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) گواهى دهیم و خدمات او را یک به یک به یاد آوریم و با درود بر او دعاى خود را پایان دهیم.
* * *
خداوندا! هر صبح و شام چشم امیدمان به درگاه تو دوخته شده است.
بارالها! هر روز وهر ساعت، ما در معرض وسوسه هاى شیطان و هواى نفس امّاره قرار داریم.
پروردگارا! ما را یارى فرما تا بر هر دو پیروز شویم و وظایف سنگینى را که هر روز برعهده داریم انجام دهیم.
اى خالق یکتا! مى دانیم که بى لطف و کرم تو و بى حمایت و عنایت تو مشکلات ما حل نمى شود؛ ما را مشمول الطاف و عنایات بى کرانت قرار ده، آمین رب العالمین.
نیمه رمضان المبارک 1437
همزمان با میلاد مبارک امام حسن مجتبى (علیه السلام)
مطابق با 1/4/ 1395