خداوندا! اختیار همه چیز به دست توست
آنچه در جمله هاى بالا آمد، در واقع همه اشاره به توحید افعالى خداوند است.
توضیح این که: امام (علیه السلام) در این بخش از دعا سراسر عالم هستى را در اختیار خداوند مى شمرد، تمام کارها، حرکت ها، تأثیر و تأثرها را به او منتهى مى داند و ما و همه افعال ما را در قبضه قدرت او معرفى مى کند وحقیقت جمله معروف «لامؤثر فى الوجود الا الله؛ هیچ مؤثرى در عالم هستى جز ذات پاک خداوند وجود ندارد» را آشکار مى سازد.
این جمله گرچه به صورت روایت در کلمات معصومین (علیهم السلام) وارد نشده، ولى برگرفته از آیات قرآن و روایات اسلامى است که هر موجودى هر اثرى دارد، در واقع از ناحیه خداست.
به تعبیر دیگر، همان گونه که موجودات در اصل وجود خود وابسته به ذات او هستند، در حرکت و سکون و فعل و تأثیر خود نیز وابسته مى باشند.
(وَ اِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ یَقُولُوا هَذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَقُولُوا هَذِهِ مِنْ عِنْدِکَ قُلْ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَمَا لِهَؤُلاءِ الْقَوْمِ لا یَکَادُونَ یَفْقَهُونَ حَدِیثاً)؛ «و اگر به آن ها نیکى و پیروزى برسد، مى گویند: «این، از ناحیه خداست». و اگر به آن ها بدى و شکستى برسد، مى گویند: «این، از ناحیه توست». بگو: «همه این ها از ناحیه خداست». پس چرا این گروه حاضر نیستند سخنى را درک کنند؟!».(518)
و در آیه 16 سوره رعد مى خوانیم: (قُلِ اللَّهُ خَالِقُ کُلِّ شَىْءٍ وَ هُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ)؛ «بگو: خدا آفریننده همه چیز است؛ و اوست یکتا و حاکم بر همه چیز».
411
تعبیر «کلّ شىء» اعمال و افعال ما و هر حرکت و سکونى را در جهان نیز شامل مى شود.
این سخن که فلاسفه و متکلمین از آن تعبیر به توحید افعالى مى کنند براى بعضى چنان پیچیده شده که سر از قول به جبر درآورده است. مى گویند: «بنابراین، هر کارى ما مى کنیم به اراده اوست، بلکه در حقیقت کار اوست و ما در این میان، ابزارى بیش نیستیم».
ولى این اشتباه بزرگى است که ما توحید افعالى را با مسأله اختیارى بودن افعال انسان در تضاد ببینیم، ما معتقدیم که انسان ها در انجام افعال خود آزادند و به همین دلیل پاداش و کیفر و بهشت و دوزخ و حساب و کتاب در انتظار آن هاست و باز به همین دلیل انبیا و اولیاى الهى براى تربیت انسان ها آمده اند تا راه صحیح بپویند و بیراهه نروند که همه این ها دلیل بر اختیارى بودن افعال انسان است.
ولى چه کسى صفت اختیار را به ما داده و ما را در افعال خود آزاد گذاشته و عالم اسباب را آفریده و تأثیر افعال را تضمین کرده است؟ به یقین همه از ناحیه خداست؛ بنابراین در عین اختیارى بودن افعال، خداوند بر ما و افعال ما و عالم اسباب و تأثیر آن ها احاطه کامل دارد.
این سخن درست به این مى ماند که ما از نیروى برق استفاده مى کنیم و با ابزار و آلاتى کارهاى زیادى را انجام مى دهیم. اما اگر یک لحظه رابطه ما با آن منبع تولید برق قطع شود همه چیز خاموش مى گردد و کارى از ما ساخته نیست.
و اگر کسى انسان را در اعمال خود مستقل بداند در واقع در پرتگاه شرک سقوط کرده و اعتقاد به دو خالق پیدا نموده است. خالق بزرگ، آفریننده جهان هستى است، و خالق کوچک، انسان است که خالق افعال خود مى باشد. این شرک هرگز با آموزه هاى اسلامى سازگار نیست. ما اختیارى را براى انسان قائلیم
412
که با حقیقت توحید سازگار باشد و قرآن مجید از آن حمایت کند و این همان است که در بالا به آن اشاره شد.
تعبیرات امام (علیه السلام) در جمله هاى بالا علاوه بر توحید افعالى به توحید مالکیت و حاکمیت خداوند نیز اشاره دارد، آن جا که فرمود: «أَصْبَحْنَا فِی قَبْضَتِکَ یَحْوِینَا مُلْکُکَ وَ سُلْطَانُکَ؛ ما در قبضه قدرت توایم و حاکمیت و سلطنت تو ما را دربرگرفته است».
همان گونه که توحید مالکیت نیز در آن منعکس است، آن جا که فرمود : «أَصْبَحْنَا وَ أَصْبَحَتِ الْأَشْیَاءُ کُلُّهَا بِجُمْلَتِهَا لَکَ...».
به این ترتیب در این جمله هاى کوتاه، شاخه هاى متعددى از توحید بیان شده است: توحید حاکمیت، توحید مالکیت و توحید افعالى، و اینها همه مقدمه اى است براى تقاضاهایى که امام (علیه السلام) در جمله هاى آینده از پیشگاه خداوند دارد. آرى! تا توحید به تمام معنا کامل نشود، دعا و تقاضا مفهوم واقعى خود را پیدا نمى کند.
413
.
414
بخش سوم
12. وَ هَذَا یَوْمٌ حَادِث جَدِیدٌ، وَ هُوَ عَلَیْنَا شَاهِدٌ عَتِیدٌ، اِنْ أَحْسَنَّا وَدَّعَنَا بِحَمْدٍ، وَاِنْ أَسَأْنَا فَارَقَنَا بِذَمٍّ.
13. اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ ارْزُقْنَا حُسْنَ مُصَاحَبَتِهِ، وَ اعْصِمْنَا مِنْ سُوءِ مُفَارَقَتِهِ بِارْتِکَابِ جَرِیرَةٍ، أَوِ اقْتِرَافِ صَغِیرَةٍ أَوْ کَبِیرَةٍ.
14. وَ أَجْزِلْ لَنَا فِیهِ مِنَ الْحَسَنَاتِ، وَ أَخْلِنَا فِیهِ مِنَ السَّیِّئَاتِ، وَ امْلاَْ لَنَا مَا بَیْنَ طَرَفَیْهِ حَمْداً وَ شُکْراً وَ أَجْراً وَ ذُخْراً وَ فَضْلاً وَ اِحْسَاناً.
15. اللَّهُمَّ یَسِّرْ عَلَى الْکِرَامِ الْکَاتِبِینَ مَؤُونَتَنَا، وَ امْلاَْ لَنَا مِنْ حَسَنَاتِنَا صَحَائِفَنَا، وَلاَ تُخْزِنَا عِنْدَهُمْ بِسُوءِ أَعْمَالِنَا.
16. اللَّهُمَّ اجْعَلْ لَنَا فِی کُلِّ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِهِ حَظّاً مِنْ عِبَادِکَ، وَ نَصِیباً مِنْ شُکْرِکَ وَ شَاهِدَ صِدْقٍ مِنْ مَلاَئِکَتِکَ.
ترجمه
12. (خداوندا!) امروز روز جدیدى است و شاهد و گواه بر ماست. اگر نیکى کنیم با حمد و ستایش از ما وداع مى کند و اگر بدى کنیم با نکوهش از ما جدا خواهد شد.
13. خداوندا! بر محمد و آل او درود فرست و حسن مصاحبت با این روز را روزى ما گردان. خدایا! ما را از این که به صورت زشت و بدى از آن جدا شویم، این که مرتکب جرم و جنایتى گردیم یا صغیره و کبیره اى مرتکب شویم محفوظ دار.
14. (خداوندا!) در این روز حسنات بزرگى را به ما عطا کن. ما را در این روز از همه گناهان و زشت کارى ها بازدار و امروز را براى ما از آغاز تا پایان پر از حمد و شکر و اجر و ذخیره و فضل و احسان خود ساز.
415
15. خداوندا! زحمت نوشتن اعمال ما را بر کرام الکاتبین (فرشتگان ثبت اعمال) آسان گردان، و نامه هاى اعمال ما را از حسنات ما پر کن، و ما را نزد آن ها به سبب اعمال بدمان رسوا مکن.
16. بارالها! براى ما در هر ساعتى از ساعات امروز بهره اى از برکات بندگان صالحت و نصیبى از شکرت و گواه صادقى از فرشتگانت قرار ده.