سؤال در قبر و عذاب و نعمت در آن
از تعبیرات امام (علیه السلام) به خوبى استفاده مى شود که سؤال قبر و فرشتگانى که مأمور آن اند یک واقعیت است که در همان شب اول، از اعتقادات افراد پرسش مى کنند و حتى طبق بعضى از روایات، از فروع دین نیز سؤال مى نمایند؛ آن هایى که با ایمان و باتقوا هستند به خوبى از عهده پاسخ به سؤالات برمى آیند و سپس درهاى رحمت و روح و ریحان به روى آن ها گشوده مى شود و کسانى که چنین نباشند در پاسخگویى فرو مى مانند و درهاى عذاب به روى آن ها گشوده مى شود.(270)
در این جا سؤالاتى مطرح است:
نخست این که آیا این سؤال و جواب و این رحمت و عذاب نسبت به جسم
228
عنصرى مادى است، به این معنا که انسان در قبر بار دیگر زنده مى شود و در برابر سؤالات آن فرشتگان قرار مى گیرد؟ یا مخاطب آن ها جسم برزخى است که در باطن این جسم مادى قرار دارد و طبعاً رحمت و عذاب نیز جنبه برزخى و روحانى (یا نیمه روحانى) دارد؟
آیات قرآن گواهى مى دهد که در قبر، بازگشت به حیات مادى نخواهد بود؛ در سوره بقره آیه 28 مى خوانیم: (کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَکُنْتُمْ أَمْوَاتاً فَأَحْیَاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ اِلَیْهِ تُرْجَعُونَ)؛ «چگونه به خداوند کفر مى ورزید، در حالى که شما مردگان و اجسام بى روحى بودید، و او به شما زندگى بخشید؛ سپس شما را مى میراند؛ و بار دیگر شما را زنده مى کند؛ سپس به سوى او بازگردانده مى شوید؟!».(271)
همان گونه که از آیات مربوط به زندگى شهدا پس از مرگ و یا زندگى آل فرعون و چشیدن عذاب ومجازات نیز استفاده مى شود که همه آن ها مربوط به حیات برزخى است.
لذا مرحوم علامه مجلسى در تحقیقى که درباره احادیث برزخ دارد مى گوید: «فالمرادُ بِالقبرِ فی أکثرِ الأخبارِ ما یکون الروح فیه فی عالم البرزخ؛ مراد از قبر در اکثر اخبار، چیزى است که روح در آن در عالم برزخ قرار دارد».(272)
مشاهدات خارجى نیز نشان مى دهد در مواردى که قبرى را بعد از چندین روز به دلیل مشکوک بودن علت مرگ شکافته اند و بدن را با کفن بیرون آورده اند، هیچ آثارى از عذاب و رحمت ـ که در روایات آمده است ـ مشاهده نمى شود.
بنابراین نباید تردید کرد که سؤال در قبر یا رحمت و عذاب آن، جنبه برزخى دارد.
229
سؤال دیگرى که در این جا مطرح است این است که هدف از این سؤال و جواب چیست و چه مشکلى با این سؤال و جواب حل مى شود؟
پاسخ آن این است که قبر، نخستین مرحله جزا و پاداش است، زیرا انسان تا در دنیاست در عالم عَمل قرار دارد و به هنگام پایان عمر و انتقال به قبر، در آستانه قیامت قرار مى گیرد که عالم حساب و جزاست، نه عالم اعمال.
در واقع، این سؤال و جواب شبیه محاکمه افراد مجرم و غیر مجرم در عالم دنیاست که به دنبال آن حکم قطعى صادر مى شود. این سؤال و جواب و رحمت و عذاب جنبه برزخى و غیر مادى دارد و مربوط به جهان برزخ است، اما سؤال و جواب نهایى در قیامت است که جنبه مادى و روحانى هر دو را دارد.
آیات مربوط به زنده بودن شهدا و بهره مند شدن از نعمت هاى مهم الهى در جهان برزخ و همچنین آیات مربوط به عذاب فرعونیان که صبح و شام بر آتش دوزخ عرضه مى شوند نیز بر این مطلب دلالت دارند: (النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوّاً وَعَشِیّاً وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ)؛ «عذاب آن ها آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه مى شوند؛ و روزى که قیامت برپا شود مى فرماید : «فرعونیان را در سخت ترین عذاب ها وارد کنید».(273) ولى در واقع همه این ها براى زندگانى این عالم پیام صریح و روشن دارد تا انسان ها بدانند که چنین آینده اى را در پیش دارند و مراقب اعمال خود باشند و پیش از آن که به سرنوشت شوم بدکاران در برزخ گرفتار شوند، همین امروز توبه کنند و به درگاه خدا بازگردند و اعمال خویش را اصلاح کنند.
230
بخش چهارم
22. وَ مَنْ أَوْهَمْنَا ذِکْرَهُ، وَ لَمْ نَعْلَمْ مَکَانَهُ مِنْکَ، وبِأَیِّ أَمْرٍ وَکَّلْتَهُ.
23. وَ سُکَّانِ الْهَوَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ الْمَاءِ وَ مَنْ مِنْهُمْ عَلَى الْخَلْقِ.
24. فَصَلِّ عَلَیْهِمْ یَومَ تَأْتِی کُلُّ نَفْسٍ مَعَهَا سَائِقٌ وَ شَهِیدٌ.
25. وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ صَلاَةً تَزِیدُهُمْ کَرَامَةً عَلَى کَرَامَتِهِمْ وَ طَهَارَةً عَلَى طَهَارَتِهِمْ.
26. اللَّهُمَّ وَ اِذَا صَلَّیْتَ عَلَى مَلاَئِکَتِکَ وَ رُسُلِکَ وَ بَلَّغْتَهُمْ صَلاَتَنَا عَلَیْهِمْ فَصَلِّ عَلَیْنَا بِمَا فَتَحْتَ لَنَا مِنْ حُسْنِ الْقَوْلِ فِیهِمْ، اِنَّکَ جَوَادٌ کَرِیمٌ.
ترجمه
22. (خداوندا! درود فرست) بر فرشتگان دیگرى که ذکرشان نکردیم و ما نه از مقام و منزلتشان آگاهیم و نه از مأموریتشان.
23. (خداوندا! درود فرست) بر ساکنان هوا و زمین و آب، و آن هایى که بر خلق گماشته شده اند (و کار آن ها تدبیر امور مخلوقات و اوضاع هوا و زمین و آب هاست).
24. «(خداوندا!) درود فرست بر آن ها در آن روز که هر انسانى (در عرصه محشر) وارد مى شود با او فرشته اى است که او را (به سوى محشر) سوق مى دهد و فرشته اى که گواه اعمال اوست».
25. خداوندا! آنچنان درود و رحمتى بر آن ها بفرست که مقامى بر مقامات آن ها بیفزاید و پاکى آن ها را افزون کند.
26. خداوندا! چون درود و رحمت بر فرشتگان و رسولانت فرستادى و درود ما را به آن ها رساندى، بر ما نیز درود و رحمتى بفرست به سبب توفیقى که نصیب ما کردى که از آن ها به نیکویى یاد کنیم. تو بخشنده و کریمى.
231