عرفان اسلامی جلد دوم(شرح جامع بر صحیفه سجادیه)

جامع ترین حمد

امام (علیه السلام) در آخرین بخش این دعا که سرتاسر حمد و ثنا و ستایش الهى است به جامع ترین حمدها اشاره مى کند؛ حمدى که از نظر حمد کنندگان برترین باشد، حمدى که از نظر کیفیت، بالاترین باشد، حمدى که از نظر متعلق حمد، جامع ترین باشد، حمدى که هیچ گونه محدودیتى در آن راه نداشته باشد، و سرانجام، حمدى که نتیجه اش قرب به خداوند و رسیدن به عفو و مغفرت و بهشت جاویدان او باشد.
در قسمت اول عرضه مى دارد: «حمد و ستایش مخصوص خداوند است، آن گونه که برترین فرشتگان او و گرامى ترین خلق او و پسندیده ترین حامدان
122
آستانش، او را به آن حمد کردند و ستودند»؛ (وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ بِکُلِّ مَا حَمِدَهُ بِهِ أَدْنَى مَلاَئِکَتِهِ اِلَیْهِ وَ أَکْرَمُ خَلِیقَتِهِ عَلَیْهِ وَ أَرْضَى حَامِدِیهِ لَدَیْهِ).
روشن است که مقرب ترین فرشتگان به آستان خداوند، برترین حمدها را دارند و گرامى ترین خلق خدا (که مى تواند در این جا اشاره به برترین انسان ها و شریف ترین انبیا و اولیا باشد) آن گونه او را حمد وسپاس مى گویند که هیچ کس نتواند همانند آن را بگویند. همچنین خداوند از حمدى بیشتر رضایت دارد که از هر نظر خالص و کامل باشد.
هنگامى که امام (علیه السلام) خدا را این گونه حمد مى کند، گویى همانند فرشتگان مقرب و صالح ترین بندگان خدا او را حمد و سپاس مى گوید.
تعبیر به «أَدْنَى مَلاَئِکَتِهِ» به معناى مقرب ترین فرشتگان اوست، همان گونه که «أَکْرَمُ خَلِیقَتِهِ» به معناى گرامى ترین خلق خداوند است و «وَ أَرْضَى حَامِدِیهِ» به معناى پسندیده ترین حمد کنندگان مى باشد.
سپس امام (علیه السلام) به سراغ کیفیت حمد مى رود و عرضه مى دارد: «حمد و سپاسى به جا مى آورم که از تمام حمد و سپاس ها برتر باشد؛ آن گونه که پروردگار ما بر تمام خلق خود برترى دارد»؛ (حَمْداً یَفْضُلُ سَائِرَ الْحَمْدِ کَفَضْلِ رَبِّنَا عَلَى جَمِیعِ خَلْقِهِ).
مى دانیم که عظمت خداوند نسبت به مخلوقاتش به قدرى است که در فکر هیچ انسانى نمى گنجد و هیچ کس توان شرح و بیان آن را ندارد. حال فکر کنید که امام (علیه السلام) عرضه مى دارد: حمدى مى خواهم انجام دهم که نسبت به حمد دیگران همچون عظمت خداوند نسبت به بندگانش باشد!
و در بخش سوم، توجه به متعلق حمد کرده، عرضه مى دارد: «سپس او را حمد و سپاس مى گویم، در برابر هر نعمتى که او به ما ارزانى داشته یا بر جمیع بندگانش از گذشته و حال، بخشیده است؛ حمدى که عدد آن همانند احاطه علمى او به جمیع اشیا و در برابر هر نعمتى از آن ها به چندین برابر است، حمدى که
123
همیشگى و تا روز قیامت باشد»؛ (ثُمَّ لَهُ الْحَمْدُ مَکَانَ کُلِّ نِعْمَةٍ لَهُ عَلَیْنَا وَ عَلَى جَمِیعِ عِبَادِهِ الْمَاضِینَ وَالْبَاقِینَ عَدَدَ مَا أَحَاطَ بِهِ عِلْمُهُ مِنْ جَمِیعِ الْأَشْیَاءِ، وَ مَکَانَ کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهَا عَدَدُهَا أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً أَبَداً سَرْمَداً اِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ).
جالب توجه این که امام (علیه السلام) در این جمله هاى نورانى، نه تنها خدا را در برابر نعمت هایى که به او و خاندان او بخشیده است حمد و سپاس مى گوید، بلکه در برابر تمام نعمت هایى که به تمام انسان هاى موجود و همه انسان هاى پیشین داده شده، بدون استثنا خدا را حمد وسپاس مى گوید؛ آن هم نه دربرابر هر نعمتى یک حمد وسپاس، بلکه به اضعاف ومضاعف آن ها خدا را حمد مى کند؛ آن هم نه حمدى که موقتى باشد و گذرا؛ بلکه حمدى بى پایان و تا دامنه قیامت.
واژه «أَبَداً» به معناى پیوسته و جاویدان است وجالب این که این واژه تثنیه و جمع ندارد، زیرا چیزى که ابدى و جاویدان است تعددى در زمان آن تصور نمى شود، ولى زمان، ممکن است به بخش هاى مختلفى گفته شود که تعدد وجمع دارد.
واژه «سَرْمَداً» را که آن هم به معناى همیشگى و دائمى است، بعضى از ارباب لغت، مانند صاحب مقاییس اللغة(138) و فروق اللغة(139) در اصل از ماده «سَرَد» به معناى پى درپى دانسته اند و میم آن را زائد مى دانند واز این نظر تفاوتى با ابد دارد، هرچند دلیلى بر این معنا ندارند، و افرادى مانند فیروزآبادى در قاموس و الخلیل در العین میم آن را زائد ندانسته اند.(140)
این نکته نیز شایان توجه است که بعضى از ارباب لغت گفته اند: «سرمدىّ» به موجودى گفته مى شود که نه آغاز دارد و نه انجام، ولى ازلى به چیزى گفته
124
مى شود که آغاز ندارد، و ابدى چیزى است که پایان ندارد. ولى این معنا نه از کتب معروف لغت استفاده مى شود و نه از موارد استعمال آن در قرآن مجید و غیر آن. ظاهر آیات شریفه 71 و72 سوره قصص که درباره ابدیت شب و روز سخن مى گوید، به روشنى ناظر به نامحدود بودن از نظر آینده است.
آنگاه امام (علیه السلام) به گسترش حمد در تمام جهات اشاره کرده، عرض مى دارد: «حمدى و ستایشى که حد آن بى نهایت و حسابش بى شمار و عاقبتش نامحدود و زمانش بى پایان باشد»؛ (حَمْداً لاَ مُنْتَهَى لِحَدِّهِ، وَ لاَ حِسَابَ لِعَدَدِهِ، وَ لاَ مَبْلَغَ لِغَایَتِهِ، وَ لاَ انْقِطَاعَ لاَِمَدِهِ).
چنین حمدى گسترده ترین حمدهاست، از نظر حد و حدود و تعداد و عدد و پایان و عاقبت، و به راستى طرز حمد و سپاس گفتن خدا را باید از امام بزرگوارى همچون امام سجاد (علیه السلام) آموخت که تمام محدویت ها را از حمد و سپاس خود برمى دارد و آن را به تمام عوالم و ازمان تسرى مى دهد.
قابل توجه این که در جمله قبل آمده بود که این حمد تا روز قیامت ادامه یابد، ولى در این جا مى فرماید: این حمد هیچ پایانى از نظر زمان نداشته باشد. به گفته مرحوم سید على خان در ریاض السالکین، این یکى از فنون بلاغت است که انسان گاهى سخنى مى گوید و گاه آن را مى شکند و فراتر از آن مى برد.(141) مثلاً مى گوییم: فلان کس بر دل ها حکومت دارد، بلکه بر تمام وجود انسان ها وهمه اشیا اعم از انسان وغیر انسان. بنابراین هیچ گونه تناقضى در میان این دو جمله نیست.
مرحوم علامه دارابى در ریاض العارفین در این جا اشاره به نکته قابل توجهى کرده و آن این که «حد» مفهوم عامى دارد و آنچه بعد از آن آمده، مانند عدد، غایت
125
و أمد، مصداق هایى از آن است و در واقع این جمله از قبیل ذکر خاص بعد از عام محسوب مى شود.(142)
و در پایان این سخن عرضه مى دارد: «حمد و ستایشى که وسیله وصول به طاعت و عفو او باشد و سبب خشنودى و موجب آمرزش، و راهى به بهشت او گشاید و مرا از عذابش حفظ کند و از غضبش ایمن دارد و بر طاعتش کمک نماید و از عصیانش بازدارد و براى اداى حق او و انجام وظایفش یارى دهد»؛ (حَمْداً یَکُونُ وُصْلَةً اِلَى طَاعَتِهِ وَ عَفْوِهِ، وَ سَبَباً اِلَى رِضْوَانِهِ، وَ ذَرِیعَةً اِلَى مَغْفِرَتِهِ، وَ طَرِیقاً اِلَى جَنَّتِهِ، وَ خَفِیراً مِنْ نَقِمَتِهِ، وَ أَمْناً مِنْ غَضَبِهِ، وَ ظَهِیراً عَلَى طَاعَتِهِ، وَ حَاجِزاً عَنْ مَعْصِیَتِهِ، وَعَوْناً عَلَى تَأْدِیَةِ حَقِّهِ وَ وَظَائِفِهِ).
در واقع امام (علیه السلام) در این جا از حمد وسیع و گسترده اى که در فقرات قبل آمد نتیجه گیرى کاملى فرموده و به ما تعلیم مى دهد که چنین حمدى مى تواند ما را به اطاعت و عفو الهى و رضایت و خشنودى او و بهشت جاویدانش و نجات از عذاب و غضبش برساند و در اداى حقش ما را یارى کند.
بدیهى است، هنگامى که انسان خود را غرق انواع نعمت هاى الهى بداند و به حکم عقل در مقام اطاعتش برآید این نتایج گران بها را در بر خواهد داشت.
«ذَرِیعَةً» از ماده «ذَرع» به معناى گشادن ذراع براى انجام کار یا گرفتن چیزى است و از آن جایى که وسیله هایى که انسان انتخاب مى کند، براى رسیدن به اهدافى است، به هر وسیله اى ذریعه اطلاق شده است.
«خَفِیر» از ماده «خَفر» به دو معنا آمده است: یکى شدت حیا و دیگرى پناه دادن. این واژه در کلام امام (علیه السلام) در معناى دوم به کار رفته و اشاره به حمدى است که ما را در برابر عذاب الهى پناه دهد.
126
«نَقِمَة» از ماده «نَقَم» (بر وزن قلم) در اصل به معناى انکار کردن چیزى یا عیب و ایراد گرفتن به کارى با زبان و عمل و گاه از طریق مجازات است، و لذا این واژه به معناى مجازات و عذاب به کار مى رود و انتقام نیز از همین ماده است.
«ظَهِیر» به معناى پشتیبان و یاور است و در اصل از ماده «ظَهر» به معناى پشت گرفته شده و چون یار و یاور، پشت انسان را محکم مى دارد به او ظهیر مى گویند.
«حَاجِز» از ماده «حَجز» به معناى مانع شدن و حائل گشتن میان دو چیز است و «حاجز» معناى مانع را دارد که در این جا امام (علیه السلام) حمد کامل را مانع از معصیت مى شمارد.
امام (علیه السلام) در این بخش از حمد و ثناى خود، ده اثر براى حمد و سپاس پروردگار شمرده است:
اول: سبب وصول به طاعت او مى شود.
دوم: موجب عفو و بخشش او مى گردد.
سوم: انسان را به رضا و خشنودى او مى رساند.
چهارم: موجب مغفرت و آمرزش اوست.
پنجم: راهى به سوى بهشت به روى انسان مى گشاید.
ششم: مانع از عذاب او مى شود.
هفتم: از خشم خدا ایمن مى گرداند.
هشتم: انسان را در مسیر اطاعت پشتیبانى مى کند.
نهم: مانع از معصیت او مى شود.
دهم: انسان را در طریق اداى حق خداوند و وظایفش یارى مى دهد.
به راستى این حمد الهى چقدر پربرکت است! حمدى که در عمق روح انسان بنشیند، حمدى که سر تا پاى انسان و تمام شئون زندگى او در آن غرق شود. آرى، امام (علیه السلام) با این دعاى خود این درس مهم را به ما مى دهد که اگر انسان به طور
127
صحیح در مقام حمد و شکرگزارى پروردگار برآید تمام شئون زندگى اش را اصلاح خواهد کرد.
آنگاه امام (علیه السلام) در آخرین جمله این دعاى پر بار و پر معنا که کامل ترین صورت حمد و سپاس الهى را منعکس مى کند، عرضه مى دارد: «خداوند را حمد و سپاسى مى گوییم که ما را در زمره سعادتمندان از دوستانش جاى دهد و در صف شهیدانى درآورد که با شمشیر دشمنانش شربت شهادت نوشیدند. او سرپرستى است ستوده»؛ (حَمْداً نَسْعَدُ بِهِ فِى السُّعَدَاءِ مِنْ أَوْلِیَائِهِ، وَ نَصِیرُ بِهِ فِى نَظْمِ الشُّهَدَاءِ بِسُیُوفِ أَعْدَائِهِ، اِنَّهُ وَلِى حَمِیدٌ).
از این جمله معلوم مى شود که ممکن است حمد و ستایش پروردگار سبب دو افتخار بزرگ شود، افتخار قرار گرفتن در صف سعادتمندان از اولیاء الله و افتخار قرار گرفتن در صف شهدایى که در میدان جهاد، با شمشیر دشمنان به افتخار شهادت رسیده اند.
البته بدیهى است که حمد لفظى نمى تواند سرچشمه این افتخارات بزرگ شود، بلکه حمدى باید باشد که آثارش در تمام وجود انسان و زندگى فردى و اجتماعى او ظاهر گردد و نعمت هاى الهى را هر کدام در جاى خود و در مسیر رضایت حق صرف کند. چنین کسى شایستگى این گونه افتخارات را دارد.

نکته ها

1. گستره حمد در منابع اسلامى

حمد و ستایش و سپاس پروردگار در تعلیمات اسلامى بسیار گسترده است.
قرآن مجید مى گوید: فرشتگان آسمان به ویژه حاملان عرش، همگى حمد و تسبیح خدا مى گویند (وَ تَرَى الْمَلاَئِکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ)؛
128
«در آن روز فرشتگان را مى بینى که بر گرد عرش حلقه زده اند و پروردگارشان را حمد و تسبیح مى گویند».(143)
پیامبران الهى نیز هر زمان مشمول نعمتى از نعمت هاى خداوند واقع مى شدند حمد و سپاس خدا مى گفتند. خداوند به حضرت نوح (علیه السلام) دستور مى دهد: هنگامى که خودت و همراهانت سوار کشتى شدید و از آن غرقاب عظیم نجات یافتید، خدا را به خاطر نجات از شر قوم ظالم حمد و سپاس بگویید (فَاِذَا اسْتَوَیْتَ أَنْتَ وَ مَن مَّعَکَ عَلَى الْفُلْکِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِى نَجَّانَا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ)؛ «وهنگامى که تو وهمه کسانى که با تو هستند در کشتى مستقر شدید، بگو : «ستایش مخصوص خدایى است که ما را از قوم ستمکار نجات بخشید».(144)
همچنین ابراهیم خلیل (علیه السلام) هنگامى که از نعمت دو فرزند برومند به نام اسماعیل و اسحاق بهره مند شد، به حمد و سپاس الهى پرداخت: (اَلْحَمْدُ لِلهِ الَّذِى وَهَبَ لِى عَلَى الْکِبَرِ اِسْمَاعِیلَ وَاِسْحَاقَ اِنَّ رَبِّى لَسَمِیعُ الدُّعَاءِ)؛ «ستایش مخصوص خدایى است که در پیرى، اسماعیل و اسحاق را به من بخشید؛ به یقین پروردگار من، شنونده و اجابت کننده دعاست».(145)
و درمورد حضرت داود وسلیمان (علیهما السلام) نیز مى خوانیم: (وَ لَقَدْ آتَیْنَا دَاوُدَ وَسُلَیْمَانَ عِلْماً وَ قَالاَ الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِى فَضَّلَنَا عَلَى کَثِیرٍ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ)؛ «و ما به داود و سلیمان، دانشى عظیم دادیم؛ و آنان گفتند: ستایش مخصوص خداوندى است که ما را بر بسیارى از بندگان مؤمنش برترى بخشید».(146)
از سویى دیگر مى بینیم قرآن به این حقیقت اشاره مى کند که تمام موجودات
129

زمین و آسمان (بدون استثنا) حمد و ثناى الهى مى گویند، هرچند ما متوجه نمى شویم: (وَ اِنْ مِنْ شَىْءٍ اِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لَکِنْ لاَ تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ)؛ «و هیچ موجودى نیست، جز آن که تسبیح و حمد او مى گوید؛ ولى شما تسبیح آن ها را نمى فهمید».(147)
همچنین بهشتیان هنگامى که مشمول عنایات پروردگار در بهشت مى شوند زبان به حمد و ثناى خدا مى گشایند: (وَ قَالُوا الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِى صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشَاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ)؛ «آن ها مى گویند: حمد و ستایش مخصوص خداوندى است که به وعده خویش درباره ما وفا کرد و این سرزمین را میراث ما قرار داد که هر جاى بهشت را بخواهیم منزلگاه خود قرار دهیم؛ و چه نیکوست پاداش عمل کنندگان!».(148)
و در سوره فاطر مى فرماید: (وَ قَالُوا الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِى أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ اِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَکُورٌ)؛ «آن ها مى گویند: حمد و ستایش مخصوص خداوندى است که اندوه را از ما برطرف ساخت؛ پروردگار ما آمرزنده و شکرگزار و قدردان است».(149)
ما هم در شبانه روز در نمازهایمان بیش از پنجاه بار حمد و سپاس خدا مى گوییم.
و از همه برتر، خداوند نیز ـ براى تعلیم بندگان ـ حمد و ثناى خود مى گوید، همان گونه که در آغاز چند سوره از سوره هاى قرآن آمده است: از جمله در آغاز سوره انعام آمده است: (الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِى خَلَقَ السَّمَاواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ)؛ «حمد و سپاس، مخصوص خداوندى است که آسمانها و زمین را آفرید، و ظلمت ها و نور را پدید آورد».(150)
130
و همچنین در آغاز سوره هاى کهف، سبأ و فاطر.
در آغاز سوره حمد نیز که در واقع از زبان بندگان خوانده مى شود، حمد الهى آمده است و گویى تمام نماز حمد و ثناى خداست.
در روایات اسلامى نیز از اهمیت حمد و ثناى الهى سخن بسیار گفته شده است، از جمله در آغاز خطبه 157 نهج البلاغه مى خوانیم: «الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی جَعَلَ الْحَمْدَ مِفْتَاحاً لِذِکْرِهِ وَ سَبَباً لِلْمَزِیدِ مِنْ فَضْلِهِ وَ دَلِیلاً عَلَى آلاَئِهِ وَ عَظَمَتِهِ؛ حمد و ستایش، مخصوص خداوندى است که «حمد» را کلید ذکر و یاد خود قرار داده و آن را سبب فزونى فضل و رحمتش و دلیل بر نعمت ها و عظمتش ساخته است» و به طور کلى بیست و هشت خطبه از خطبه هاى نهج البلاغه با جمله «الحمدلله» آغاز مى شود.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز پیوسته در برابر هر نعمت و حتى مصیبتى حمد خدا مى گفت، همان گونه که امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «کَانَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) اِذَا وَرَدَ عَلَیْهِ أَمْرٌ یَسُرُّهُ قَالَ: الْحَمْدُ لِلهِ عَلَى هَذِهِ النِّعْمَةِ، وَ اِذَا وَرَدَ عَلَیْهِ أَمْرٌ یَغْتَمُّ بِهِ قَالَ: الْحَمْدُ لِلهِ عَلَى کُلِّ حَالٍ؛ هنگامى که حادثه اى واقع مى شد که باعث مسرت پیغمبر مى گشت عرضه مى داشت: حمد و سپاس براى خدا در برابر این نعمت. و هنگامى که حادثه غم انگیزى رخ مى داد عرضه مى داشت: حمد و سپاس براى خداوند در هر حال».(151)
و در حدیثى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى خوانیم: «التَّسْبِیحُ نِصْفُ الْمِیزَانِ وَ الْحَمْدُ لِلهِ یَمْلَأُ الْمِیزَانَ وَ اللهُ أَکْبَرُ یَمْلَأُ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ؛ تسبیح، نصف سنگینى ترازوى اعمال است و حمد خداوند بقیه آن را پر مى کند و الله اکبر فاصله میان زمین و آسمان را پر مى سازد».(152)
131
در حدیث دیگرى از امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) از پدرانش از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مى خوانیم که فرمود: «مَنْ أَنْعَمَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ نِعْمَةً فَلْیَحْمَدِ اللهَ وَ مَنِ اسْتَبْطَأَ الرِّزْقَ فَلْیَسْتَغْفِرِ اللهَ وَ مَنْ حَزَنَهُ أَمْرٌ فَلْیَقُلْ: لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ اِلاَّ بِاللهِ؛ کسى که خداوند نعمتى به او بخشد باید حمد خدا گوید و کسى که روزى اش به تأخیر مى افتد، استغفار کند و کسى که از حادثه اى غمگین مى شود بگوید: لاَ حَوْلَ وَلاَقُوَّةَ اِلاَّ بِاللهِ».(153)
در حدیث دیگرى آمده است که اصبغ بن نباته مى گوید: من بر در خانه على (علیه السلام) بودم و در حال رکوع دعا مى کردم. ناگهان امیرمؤمنان (علیه السلام) خارج شد و فرمود: اى اصبغ! عرض کردم: لبیک. فرمود: چه مى کردى؟ عرض کردم: رکوع کردم و در آن حال دعا مى نمودم. فرمود: آیا دعایى را که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) شنیدم به تو بیاموزم؟ عرض کردم: آرى. فرمود: بگو: «الْحَمْدُ لِلهِ عَلَى مَا کَانَ وَ الْحَمْدُ لِلهِ عَلَى کُلِّ حَالٍ».(154)
و در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) آمده است: «کسى که هر روز هفت مرتبه این جمله را بگوید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى کُلِّ نِعْمَةٍ کَانَتْ أَوْ هِیَ کَائِنَة؛ خدا را شکر براى هر نعمتى که در گذشته بوده یا در آینده نصیب ما مى شود» شکر خدا را نسبت به گذشته و آینده انجام داده است».(155)
روایات در این زمینه فراوان است. این بحث را با روایتى دیگر از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پایان مى دهیم. فرمود: «أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَانَ فِی نُورِ اللهِ الْأَعْظَمِ: مَنْ کَانَ عِصْمَةُ أَمْرِهِ شَهَادَةَ أَنْ لاَ اِلَهَ اِلاَّ اللهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ وَ مَنْ اِذَا أَصَابَتْهُ مُصِیبَة قَالَ : اِنَّا لِلهِ وَ اِنَّا اِلَیْهِ راجِعُونَ وَ مَنْ اِذَا أَصَابَ خَیْراً قَالَ: الْحَمْدُ لِلهِ وَ مَنْ اِذَا أَصَابَ خَطِیئَةً
132
قَالَ: أَسْتَغْفِرُ اللهَ وَ أَتُوبُ اِلَیْهِ؛ چهار چیز است که در هر کسى باشد در نور اعظم خداوند غوطه ور است: کسى که استقامت کارش با شهادت «أَنْ لاَ اِلَهَ اِلاَّ اللهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ» باشد و هنگامى که مصیبتى به او مى رسد (اِنَّا لِلهِ وَ اِنَّا اِلَیْهِ رَاجِعُونَ) بگوید و هنگامى که خیرى به او مى رسد «الْحَمْدُ لِلهِ» بگوید و هنگامى که خطا و گناهى دامن او را بگیرد «أَسْتَغْفِرُ اللهَ وَ أَتُوبُ اِلَیْهِ» بگوید».(156)