آیات تسخیر
امام (علیه السلام) در این حمد وسپاس خود، به درگاه خداوند، یکى از مسائلى را که درخور حمد و سپاس دانسته، تسلط انسان بر همه موجودات به فرمان خدا براى انسان ها مى داند.
این سخن در واقع برگرفته از آیات تسخیر در قرآن مجید است که گاه به صورت عام آمده و گاه به صورت خاص به تک تک موجودات زمین و آسمان اشاره کرده و آن ها را مسخر فرمان انسان مى شمارد:
در سوره ابراهیم روى شش چیز تکیه شده است:
کشتى ها (وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِىَ فِى الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ)؛(98)
نهرها (وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهَارَ)؛(99)
خورشید و ماه (وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَیْنِ)؛(100)
شب و روز (وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهارَ)؛(101)
دریاها (وَ هُوَ الَّذِى سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیّاً)؛(102)
چهارپایان (کَذَلِکَ سَخَّرْنَاهَا لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ)؛(103)
83
و گاه به زمین وتمام موجودات روى آن اشاره کرده، مى فرماید: (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِى الْأَرْضِ).(104)
و بالاخره همه موجودات زمین و آسمان؛ همان گونه که سوره جاثیه مى فرماید: (وَ سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِى السَّمَاواتِ وَ مَا فِى الْأَرْضِ جَمِیعاً مِنْهُ)؛ «او آنچه در آسمان ها وآنچه در زمین است، همه را از جانب خویش مسخّر شما ساخته است».(105)
اکنون ببینیم منظور از تسخیر چیست؟
در بعضى از آیات فوق تصریح شده است که منظور، استفاده از منافع آن است، همان گونه که درباره دریاها آمده است؛ مى فرماید: خداوند دریا را مسخر شما کرد تا از گوشت هاى تازه در آن بهره مند شوید وزینت آلات (مانند مروارید) از آن استخراج کنید: (وَ هُوَ الَّذِى سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیّاً وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَى الْفُلْکَ مَوَاخِرَ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ)؛ «او کسى است که دریا را مسخّر شما ساخت تا از آن، گوشت تازه بخورید؛ وزیورى که آن را بر خود مى پوشانید، همچون مروارید، از آن استخراج کنید؛ وکشتى ها را مى بینى که سینه دریا را مى شکافند تا شما به تجارت بپردازید واز فضل خدا بهره گیرید؛ شاید شکر او را به جاى آورید».(106) بنابراین، تسخیر، به همان معناى بهره مندى است.
تسخیر نهرها، هم به معناى استفاده از آب آن براى شرب و زراعت است و هم کشتى رانى بر صفحه آن ها و هم بهره مند شدن از ماهیان آن ها.
در مورد چهارپایان و قربانى، تسخیر به معناى استفاده کردن از گوشت
84
آن هاست و در بعضى دیگر از آیات قرآن اشاره به بهره گیرى از آن ها براى سوارى و یا حمل بارها شده است، مى فرماید: (لِتَسْتَوُوا عَلَى ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْکُرُوا نِعْمَةَ رَبِّکُمْ اِذَا اسْتَوَیْتُمْ عَلَیْهِ وَ تَقُولُوا سُبْحَانَ الَّذِى سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَ مَا کُنَّا لَهُ مُقْرِنینَ)؛ «تا بر پشت آن ها به خوبى قرار گیرید؛ سپس هنگامى که بر آن ها قرار گرفتید، نعمت پروردگارتان را یاد کنید و بگویید: پاک و منزّه است کسى که این را مسخّر ما ساخت، وگرنه ما توانایى تسخیر آن را نداشتیم».(107)
در مورد شب و روز، بهره مند شدن از نورانیت روز براى فعالیت هاى مختلف زندگى و بهره مندى از تاریکى شب براى آرامش و استراحت است.
تسخیر آفتاب و ماه به معناى استفاده کردن از منافع مختلف آن هاست، از جمله نورافشانى، تربیت موجودات به وسیله آفتاب، پیدا کردن راه ها در تاریکى شب به وسیله نور ماه و همچنین بهره گیرى از آن دو براى نگه داشتن تاریخ زندگى وآنچه مربوط به زندگى است: (هُوَ الَّذِى جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسَابَ)؛ «او کسى است که خورشید را روشنایى بخش، و ماه را نورافشان قرار داد؛ و براى آن منزلگاه هایى مقدّر کرد، تا عدد سال ها و حساب زمان را بدانید».(108)
منظور از تسخیر کشتى ها، بهره گیرى از آن ها براى مسافرت انسان ها و حمل بارهاست، چرا که جا به جایى انسان ها و بارها به وسیله کشتى ها بسیار گسترده تر از وسایل دیگر است.
و اما در مورد ستارگان که در آیه شریفه سوره نحل آمده است: (وَ النُّجُومُ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ)؛ «ستاره ها به فرمان خدا مسخر شماست»،(109) اشاره به همان چیزى
85
است که در آیه 97 سوره انعام آمده است: (وَ هُوَ الَّذِى جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِى ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ)؛ «او کسى است که ستارگان را براى شما قرار داد، تا در تاریکى هاى خشکى و دریا، به وسیله آن ها راه یابید!».
در آن زمان که هنوز قطب نما اختراع نشده بود، بهترین راه براى پیدا کردن جاده ها در صحرا و دریا ستارگان ثابت آسمان بودند و کسانى که به جایگاه این ستارگان آشنا بودند به خوبى راه را پیدا مى کردند که به سوى مشرق مى خواهند بروند یا مغرب یا شمال یا جنوب و اکنون که قطب نماها در دریا و صحرا راه را نشان مى دهند باز هم استفاده از موقعیت ستارگان براى اطمینان خاطر، جاى تردید ندارد.
86
بخش پنجم
19. وَالْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی أَغْلَقَ عَنَّا بَابَ الْحَاجَةِ اِلَّا اِلَیْهِ، فَکَیْفَ نُطِیقُ حَمْدَهُ أَمْ مَتَى نُؤَدِّی شُکْرَهُ لاَ، مَتَى.
ترجمه
19. حمد و ستایش براى خداوندى است که درهاى نیاز را جز به سوى خود به روى ما بسته است. با این حال چگونه مى توانیم حمد او را به جا آوریم یا در چه زمانى شکر او را ادا کنیم؟ نه! هرگز! در چه زمانى؟