اهمیت فوق العاده دعا در فرهنگ اسلامی
دعا زیباترین رابطه خلق با خالق است.
دعا روح انسان را طراوت مى بخشد و نور امید بر آن مى پاشد.
دعا انسان را به اصلاح خویشتن و تهذیب اخلاق دعوت مى کند.
دعا نزدیک ترین و مؤثرترین رابطه انسان با خداست. به هنگام دعا، انسان با تمام وجودش خدارامخاطب ساخته و ازفضل و رحمتش طلب مى کند و با خضوع و تذلل او را مى خواند و خواسته هاى خود را بى پرده به عرض او مى رساند.
دعا در فرهنگ اسلامى از مهم ترین عبادات است تا آن جا که خداوند در قرآن مجید پس از امر به دعا و وعده استجابت (وَقالَ رَبُّکُمُ ادْعُونى أَسْتَجِبْ لَکُم) مى افزاید: کسانى که دربرابر این رابطه نزدیک خلق و خالق تکبر مى ورزند به زودى با ذلت وارد دوزخ مى شوند: (اِنَّ الَّذینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتى سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ). (550)
و در جایى دیگر از قرآن مجید مى خوانیم: (قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّى لَوْلادُعاؤُکُم)؛ «بگو: پروردگارم براى شما ارزشى قائل نیست اگر دعاى شما نباشد». (551)
(475)
مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار آورده است که شخصى از امام باقر (علیه السلام) سؤال مى کند: «أَیُّهُمَا أَفْضَلُ کَثْرَةُ الْقِرَاءَةِ أَوْ کَثْرَةُ الدُّعَاءِ قَالَ الدُّعَاءُ أَمَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ تَعَالَى قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّى لَوْ لا دُعاؤُکُمْ؛ کدام یک از این دو افضل است: کثرت قرائت قرآن و کثرت دعا. امام (علیه السلام) فرمود: کثرت دعا، آیا آیه شریفه (قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّى لَوْ لا دُعاؤُکُمْ) را نشنیده اى؟». (552)
به هنگام دعا تمام حجاب ها میان خداوند و بندگان برداشته مى شود و انسان، مستقیماً او را مخاطب قرار داده و تمام نیازهاى خود را با او در میان مى گذارد.
اضافه بر این، شکى نیست که دعا نقش بسیار مؤثرى در تربیت نفوس انسانى و سوق آن ها به مراتب کمال دارد که بسیارى از آن غافل اند.
با این که خداوند به انسان بسیار نزدیک است (وَنَحْنُ أَقْرَبُ اِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرید) (553) ولى بسیار مى شود که انسان با غفلت و بى توجهى از او فاصله مى گیرد
ودور مى شود. دعا مى تواند این دورى را تبدیل به نزدیکى کند و این فاصله را از میان بردارد چراکه انسان به هنگام دعا، قرب و نزدیکى خود را به خدا کاملاً احساس مى کند.
دعا همچون باران بهارى است که سرزمین دل ها را سیراب مى کند و شکوفه هاى ایمان و اخلاص و عشق و عبودیت را بر شاخسار روح انسان ظاهر مى سازد. دعا نسیم روح بخش قدسى است که همچون دم مسیحا عظم رمیم را به اذن الله حیات مى بخشد.
دعا دریاى مواجى است که گوهرهاى فضایل اخلاقى را در درون وجود انسان پرورش مى دهد.
(476)
هر نفسى که با دعا همراه است ممدّ حیات است و مفرّح ذات و هر دلى که با نور دعا قرین است با تقواى الهى همنشین است.
دعا کننده، وصول به مقاصد شخصى یا نوعى خود را از خدا مى طلبد و خداوند تربیت و پرورش روحانى او را از طریق دعا مى خواهد.
از این جا مى توان گفت: دعا اکسیر اعظم، کیمیاى سعادت، آب حیات و روح عبادت است. همان گونه که در حدیث نبوى آمده است: «الدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبَادَةِ وَلا یُهْلَکُ مَعَ الدُّعَاءِ أَحَدٌ؛ دعا حقیقت عبادت است و با وجود دعا کسى هرگز گمراه نمى شود». (554)
و در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم: «الدُّعَاءُ سِلاحُ الْمُؤْمِنِ وَعَمُودُ الدِّینِ وَنُورُ السَّمَاوَاتِ وَالاَْرْضِ؛ دعا اسلحه مؤمن و ستون خیمه دین و نور آسمان ها و زمین است». (555)
هنگامى که در شرایط قبولى دعا ـ که در روایات اسلامى آمده است ـ دقت مى کنیم مطلب روشن تر مى شود، چراکه یکى از شرایط اصلى آن توبه و شرط دیگر، استفاده از غذاى حلال و شرط دیگر، امربه معروف و نهى ازمنکر است.
هنگامى که دعا کننده درپى استجابت دعاى خویش است و به سراغ این سه امر مى رود او را تربیت اخلاقى فوق العاده اى مى کند.
حتى در حدیث دیگرى که مرحوم کلینى در کتاب کافى از امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) نقل کرده مى خوانیم که دعا اسلحه پیامبران بود. امام7 فرمود: «عَلَیْکُمْ بِسِلاحِ الاَْنْبِیَاءِ؛ به سراغ سلاح پیغمبران بروید»، عرض کردند: «وَمَا سِلاحُ الاَْنْبِیَاءِ؛ سلاح انبیا چیست؟» فرمود: «الدُّعَاءُ؛ دعا». (556)
(477)
درباره این که دعا حتى قضاى مبرم الهى را تغییر مى دهد و شفاى هر بیمارى است و انواع بلاها را دفع مى کند و کلید اجابت است و در هر حاجتى باید به در خانه خداوبه سراغ اجابت رفت و همچنین شرایط اجابت و موانع اجابت و آداب دعا و دعاهاى مستجاب و غیر مستجاب و اسباب تأخیر استجابت دعا و مانند آن، روایات زیادى در کلمات معصومین (علیهم السلام) وارد شده که در حد تواتر است.
پنج اثر مثبت دعا
به طور کلى مى توان گفت که دعا حداقل پنج اثر مثبت و سازنده براى دعاکننده دربر دارد :
1. روح امید را در دعا کننده به وجود مى آورد؛ حتى زمانى که همه درها را به روى خود بسته مى بیند و از همه جا مأیوس مى شود، به فکر کسى مى افتد که هر مشکلى براى او آسان است و نسبت به بندگانش کریم و رحمان و رحیم است، رو به درگاه او مى آورد و حل مشکل خود را از او مى خواهد و امیدوار است به نتیجه مطلوب برسد.
2. به هنگام یأس، از تلاش و کوشش بازمى ایستد اما هنگامى که نور امید بر دل او افتاد بر تلاش و کوشش خود مى افزاید و چه بسا این تلاش و کوشش، او را به مقصود برساند.
3. هنگامى که خود را دربرابر خداوندى مشاهده مى کند که از همه عیوب پاک و منزه است، سعى مى کند خود را هرچند به صورت ضعیف همانند او کند و از عیوب و رذایل اخلاقى پیراسته سازد.
4. چون طالب اجابت است سعى مى کند شرایط اجابت دعا را که تمام آن ها جنبه تهذیب اخلاق دارد فراهم سازد و این فرصتى است براى او تا خود را اصلاح و تهذیب کند.
(478)
5. محتواى دعاها معمولاً سازنده است و سبب تهذیب نفوس و تکامل ارواح و فاصله گرفتن دعا کننده از رذایل اخلاقى مى گردد. به تعبیر دیگر، همه دعاها داراى پیام هاى مفید و سازنده اند؛ چه کسى است که دعاى مکارم الاخلاق را مى خواند و محتوایش در او اثر نمى گذارد و یا چه کسى است که دعاى کمیل را مى خواند و روح توبه و بازگشت به خدا در او ایجاد نمى شود؟ چه کسى است که دعاى عرفه را مى خواند و مراحل معرفة الله را نمى فهمد و با دریایى از صفات جمال و جلال خدا و معارف والاى مذهب آشنا نمى شود؟ البته این اثر در صورتى است که در مفهوم دعا بیندیشد و روى جمله جمله آن دقت کند.
در ضمن، دعاها سطح فکر انسان را بالا مى برند و به او مى آموزند که از خداوند چه چیزهایى تقاضا و تمنا کند. این مطلب هنگامى به وضوح براى انسان ثابت مى شود که دعاهاى مأثورى همچون دعاهاى صحیفه سجادیه و دعاهاى معروف دیگر را مورد توجه قرار دهد.
ابن جوزى، یکى از دانشمندان اهل سنت در کتاب خصائص الائمه درباره دعاهاى صحیفه سجادیه مى گوید: ان علىّ بن الحسین زین العابدین له حق التعلیم فى الاملاء وانشاء وکیفیة المکالمة والمخاطبة وعرض الحوائج الى اللّه تعالى فانه لولاه لم یعلم المسلمون کیف یتکلمون ویتفوّهون سبحانه فى حوائجهم فان هذا امام (علیه السلام) علّمهم بأنّه متى ما استغفرت فقل کذا ومتى ما استسقیت فقل کذا ومتى ما خفت من عدوّ فقل کذا. (557)
شبهه ای درباره دعا
بعضى از ناآگاهان معتقدند که دعا کردن مفهوم ندارد چراکه خداوند، حکیم و علیم است و رحمان و رحیم و آنچه مصلحت بنده اش باشد براى او فراهم مى سازد.
(479)
به تعبیر دیگر، دعا نمى تواند مقدرات الهى را تغییر دهد چراکه این مقدرات هماهنگ با علم و قدرت او تعیین شده است.
پاسخ این سخن روشن است. شخص دعا کننده هنگامى که رو به درگاه خدا مى آورد و خود را شستشو مى دهد و لایق مواهب جدیدى مى سازد، خداوند این مواهب را به دلیل تغییر حالى که او پیدا کرده است به او مى دهد. به تعبیر دیگر، مواهب الهى تابع لیاقت هاست و علم و حکمت خداوند ایجاب مى کند که به هرکس مطابق آنچه لایق است عنایت کند. بنابراین هنگامى که دعا کننده خود را در مرحله تازه اى از لیاقت قرار مى دهد، الطاف تازه اى شامل حال او مى شود.
به بیانى دیگر، دعا کردن به ویژه با رعایت شرایطش از عوامل ایجاد لیاقت هاى تازه در انسان است.
اضافه بر این، هنگامى که خداوند خودش در جاى جاى قرآن بندگانش را دعوت به دعا مى کند و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام)، در روایات بى شمارى آن ها را به دعا کردن تشویق مى کنند ذکر این گونه شبهات بسیار بى معناست.
«مُیَسِّرِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: قَالَ لِى: یَا مُیَسِّرُ ادْعُ وَلا تَقُلْ اِنَّ الاَْمْرَ قَدْ فُرِغَ مِنْهُ اِنَّ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مَنْزِلَةً لا تُنَالُ اِلاَّ بِمَسْأَلَةٍ وَلَوْ أَنَّ عَبْداً سَدَّ فَاهُ وَلَمْ یَسْأَلْ لَمْ یُعْطَ شَیْئاً فَسَلْ تُعْطَ یَا مُیَسِّرُ اِنَّهُ لَیْسَ مِنْ بَابٍ یُقْرَعُ اِلاَّ یُوشِکُ أَنْ یُفْتَحَ لِصَاحِبِهِ؛ امام صادق (علیه السلام) به یکى از یارانش به نام میسر فرمود: اى میسر! پیوسته دعا کن و نگو: کار از کار گذشته، زیرا نزد خداوند متعال مقامى است که انسان جز با دعا و درخواست به آن نائل نمى شود. اگر یکى از بندگان خدا دهانش را ببندد و چیزى درخواست نکند چیزى به او داده نخواهد شد بنابراین درخواست کن تا به تو داده شود. اى میسر! هیچ درى را نمى کوبى مگر این که امید است سرانجام گشوده شود».
(480)
از این روایت به خوبى استفاده مى شود دعا سبب ارتقاء مقام انسان و درنتیجه سبب اجابت مى شود. (558)
از این جا پاسخ سخن شبهه مانند دیگرى روشن مى شود و آن این که بعضى مى گویند: مقام تسلیم اولیاءالله چنان است که زبانشان از دعا بسته است :
من گروهى مى شناسم ز اولیا که دهانشان بسته باشد از دعا
از قضا که هست رام آن کرام جستن دفع قضاشان شد حرام
در قضا ذوقى همى بینند خاص کفرشان آید طلب کردن خلاص
این سخن نیز علاوه بر این که برخلاف آیات قرآن و روایات پیغمبر اکرم و معصومین (علیهم السلام) است مغالطه اى دربر دارد که با کمى دقت روشن مى شود زیرا دعا هرگز به معناى اعتراض به خدا نیست، هرگز مخالف تسلیم دربرابر قضاى الهى نیست، بلکه حقیقت دعا درخواست تغییر شرایطى است که خداوند طبق حکمتش آن ها را مقرر مى کند.
لذا مى بینیم که همه انبیاى الهى با داشتن مقام تسلیم و رضا همواره دعا مى کردند و در مشکلات رو به درگاه او مى آوردند.
مفهوم اشعار فوق این است که گروهى از اولیا طالب تکامل و تعالى روحانى که از ناحیه دعا حاصل مى شود نیستند و مى خواهند در مقامات پایین تر بمانند.
به همین دلیل در قرآن مجید مشاهده مى کنیم که پیغمبران خدا در مشکلات دعا مى کردند. آیا آن ها از اولیاى الهى نبودند؟
حضرت یوسف (علیه السلام) هنگامى که در فشار درخواست هاى نامشروع زنان مصر قرار گرفت عرض کرد: (رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ اِلَىَّ مِمَّا یَدْعُونَنِى اِلَیْهِ وَاِلاَّ تَصْرِفْ عَنِّى کَیْدَهُنَّ أَصْبُ اِلَیْهِنَّ وَأَکُنْ مِنَ الْجاهِلِینَ)؛ «پروردگارا! زندان نزد من محبوب تر است
(481)
از آنچه آن ها مرا به سوى آن مى خوانند و اگر مکر و نیرنگ آن ها را از من بازنگردانى به سوى آنان متمایل خواهم شد و از جاهلان خواهم بود».
و به دنبال آن آمده است: (فَاسْتَجابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ کَیْدَهُن)؛ «خداوند دعاى یوسف را به اجابت رساند و مکر و نیرنگ زنان مصر را از او بازگرداند».
حضرت موسى (علیه السلام) هنگامى که دستش از همه جا کوتاه شده بود عرض کرد : (رَبِّ اِنِّى لِما أَنْزَلْتَ اِلَىَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ)؛ «خدایا! به آنچه بر من نازل کنى نیازمندم» و چیزى نگذشت که دعاى او نیز مستجاب شد.
حضرت ایوب (علیه السلام) هنگامى که گرفتار مشکلات عظیمى شد عرضه داشت : (رَبِّ اِنِّى مَسَّنِىَ الضُّرُّ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِین)؛ «خداوندا! زیان هایى به من رسیده و تو ارحم الراحمین هستى (آن ها را برطرف کن)» و چیزى نگذشت که دعاى او مستجاب شد.
حضرت زکریا (علیه السلام) هنگامى که تا اواخر عمر از فرزند محروم بود از خدا تقاضاى فرزند کرد و خدا دعایش را مستجاب نمود (رَبِّ لا تَذَرْنِى فَرْداً وَأَنْتَ خَیْرُ الْوَارِثِین فَاسْتَجَبْنَا لَه...).
و حتى پیغمبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) نیز مأمور به دعا بود همان گونه که در آیه 114 سوره طه آمده است (قُلْ رَبِّ زِدْنِى عِلْماً)؛ «بگو: خداوندا! بر علم من بیفزا».
لذا این تفکر که دعا کردن در مقامات عالیه اولیاءالله نیست خیالى بیش نمى باشد.