قرن دهم و یازدهم
10. شرح صحیفه رازى: ملا محمد سلیم رازى که در سال 1006 آن را تألیف کرده و صاحب الذریعه آن را در کتابخانه مرحوم کبّه دیده و هم اکنون در کتابخانه آیت الله مرعشى تحت شماره 2306 موجود است.
11. شرح صحیفه طریحى: شیخ فخرالدین بن محمدعلى طریحى نجفى (متوفى 1085) موسوم به النّکت اللطیفه.
(442)
12. شرح صحیفه مشهدى، میرزا محمدبن محمدرضا مشهدى، مؤلف کنزالدقایق فى تفسیر القرآن در چهار مجلد، تألیف 1091 هـ . ق.
13. شرح صحیفه بلاغى نجفى: شیخ حسن بن شیخ عباس بن محمدعلى بلاغى نجفى، صاحب تنقیح المقال فى علم الرجال، تألیف 1105 هجرى قمرى. (529)
14. شرح صحیفه ملا محمدتقى مجلسى (متوفى 1070) که به صورت حواشى و تعلیقات بر صحیفه مى باشد.
15. شرح حدائق الصالحین در شرح صحیفه سجادیّه: تألیف شیخ بهائى، عالم متغنّن (متوفى 1031) صاحب الاربعین و ده ها کتاب نفیس دیگر.
16. شرح صحیفه میرداماد: تألیف فیلسوف نامى محمدباقر حسینى، معروف به میرداماد استرآبادى اصفهانى (متوفاى 1040هـ)؛ این شرح بنا به استظهار مرحوم حاج آقابزرگ مشتمل بر تحقیقات مهمّه مى باشد و همراه شرح جزائرى به چاپ رسیده است.
17. شرح صحیفه خوانسارى: محقق آقاحسین خوانسارى (متوفى 1099).
18. شرح صحیفه جزائرى: تألیف سید نعمت الله جزائرى (متوفى 1112 هجرى قمرى) موسوم به نورالانوار که در سال 1316 به چاپ رسیده است.
19. شرح صحیفه روغنى: ملا محمدصالح بن محمدباقر روغنى قزوینى که آن را به صورت فارسى در سال 1073 تألیف کرده است (این شرح در کتابخانه آیت الله مرعشى تحت شماره 4834 موجود است). (530)
20. شرح صحیفه کاشانى: ملا حبیب الله بن على مدد کاشانى که نزد نوادگان او یافت مى شود.
(443)
21. شرح صحیفه کاشانى: محقق محدث بن شاه مرتضى کاشانى، معروف به ملا محسن فیض (متوفى 1091هـ).
22. شرح صحیفه میرزا رفیعا: سید امیر رفیع الدین، معروف به میرزا رفیعا (متوفى 1099هـ) از معاصرین شاه صفوى.
23. شرح صحیفه ابوجعفر: تألیف شیخ ابوجعفر محمد بن جمال الدین (متوفى 1030هـ) صاحب الاستبصار.
24. شرح صحیفه رشتى: موسى عبدالغفار رشتى از علماى معاصر شاه عباس صفوى که گاهى از آن به حاشیه صحیفه نیز تعبیر مى شود.
25. شرح صحیفه یمن ابن مفتاح: ابوالحسن عبدالله بن ابوالقاسم زیدى یمنى صاحب المنتزع المختار در فقه زیدیّه.
26. شرح صحیفه شهرستانى: سید امیر شرف الدین على بن حجت الله شهرستانى حسین طباطبایى، استاد علامه مجلسى.
27. شرح صحیفه الشهید الثانى: شیخ على بن شیخ زین العابدین بن شیخ محمدبن شیخ حسن ابن الشهید الثانى، معروف به شیخ على.
28. تعلیقات شیخ بهائى بر صحیفه و آن غیر از حدائق الصالحین مى باشد که ذکر شد.
29. شرح صحیفه لاهیجى: قطب الدین محمدبن شیخ على شریف لاهیجى دیلمى صاحب محبوب القلوب؛ این شرح در کتابخانه آیت الله مرعشى تحت شماره 4829 مضبوط است. (531)
30. شرح مولانا تاج الدین مشهور به «تاجا» پدر فاضل هندى که نسخه اى از آن در کتابخانه مرحوم میرزا ابوالهدى کرباسى در اصفهان بوده است (به شماره (علیه السلام) مراجعه شود).
(444)
31. شرح و ترجمه استرآبادى: شارح و مترجم آن ملامحمد استرآبادى است که خود خطاط و خوشنویس هم بوده و ترجمه اى بر صحیفه نگاشته است.
32. شرح سید سرور حسین هندى.
33. شرح آقا جمال خوانسارى. (532)
34. شرح صحیفه صوفى: محمدتقى بن مظفر صوفى قزوینى از عالمان قرن یازدهم هجرى. این شرح در کتابخانه آیت الله مرعشى تحت شماره 9934 نگهدارى مى شود.
35. شرح صحیفه نائینى اصفهانى: محمدبن محمدباقر حسینى اصفهانى یا مختارى سبزوارى از علماى قرن یازدهم. او تعلیقاتى بر شرح صحیفه سید على خان مدنى نگاشته است.
قرن دوازدهم
36. شرح صحیفه مجلسى: تألیف علامه مجلسى (متوفى 1111 هجرى) موسوم به الفرائد الطریفه فى شرح الصحیفه این شرح کوتاه که به شرح برخى از موارد مهم صحیفه پرداخته است نزدیک به 5000 سطر مى باشد. نسخه اى از آن نزدمرحوم شیخ على اکبرنهاوندى درخراسان بوده و اکنون به چاپ رسیده است. (533)
37. شرح ریاض السالکین: سید على خان مدنى (متوفى 1120) صاحب کتاب الدرجات الرفیعه فى طبقات الشیعه موسوم به ریاض السالکین فى شرح صحیفه سید الساجدین. این شرح بهترین و مشهورترین شرحى است که بر صحیفه نوشته شده است و مشتمل بر 54 روضه مى باشد و مؤلف آن در مدت 12 سال آن را ترتیب داده است. این شرح یکى از شرح هاى مفصل و پربار صحیفه مى باشد.
(445)
38. شرح ریاض الصالحین: تألیف سید على خان مدنى (متوفى 1120).
39. شرح صحیفه سجادیه فتونى: مولى شریف ابوالحسن بن محمد بن طاهر بن عبدالحمید بناطى عاملى اصفهانى (متوفى حدود 1140) نوه امیر محمد صالح خاتون آبادى، داماد علامه مجلسى. او تفسیرى به نام مرآة الانوار نیز دارد.
40. شرح صحیفه گیلانى: مولى حسین بن حسن گیلانى اصفهانى (متوفى 1129) مدفون در مقبره آقاحسین خوانسارى در تخت فولاد.
41. شرح صحیفه تألیف میرزا ابراهیم بن میرمحمد معصوم بن میرفصیح بن میراطبّاء تبریزى قزوینى (متوفى 1149) که فرزندش در خاتمه المعارج از آن یاد کرده است.
42. شرح صحیفه سجادیه صغانى: سید محمد بن زید حسنى صغانى از علماى زیدیّه قرن دوازدهم هجرى (متوفى 1149). (534)
43. شرح صحیفه مشهدى قمى، از علماى قرن 12 که در کتابخانه آیت الله مرعشى تحت شماره 4259 نگهدارى مى شود.
44. شرح صحیفه مازندرانى: تألیف مولى فاضل آقاهادى مازندرانى، داماد ملامحمدتقى مجلسى (متوفى 1134) و مقتول در فتنه افغانى ها.
45. شرح صحیفه حویزى: تألیف شیخ یعقوب بن ابراهیم بختیارى حویزى (متوفى 1150) که مرحوم صدر صاحب تأسیس الشیعه آن را مشاهده کرده است.
46. شرح سیدعبدالله، نوه سید نعمت الله جزائرى (متوفى 1173).
47. شرح صحیفه افندى: میرزا عبدالله افندى تبریزى اصفهانى، موسوم به الدّرر المنظومة الماثوره صاحب ریاض العلماء و شاگرد علامه مجلسى از علماى قرن دوازدهم.
(446)
48. شرح صحیفه فارسى بحرانى: تألیف شیخ محمدعلى بن حاج سلیمان بحرانى که معاصر او در انوار البدرین گفته است.
49. شرح صحیفه مرعشى: سید علاءالدوله مرعشى که نسخه اى از آن در کتابخانه امام جمعه کرمانشاه بوده است و آقاى عبدالعزیز جواهرکلام در فهرست کتابخانه ملى نقل کرده که این نسخه در 200 صفحه به قلم محمدبن محمد مدعو، به شاه محمد شیرازى نوشته شده است.
50. شرح لواقح و لوایح. (535)
51. شرح ملحقات جزائرى: که در آخر شرح اول به آن اشاره کرده است.
52. شرح جمال الدین طوسى: صاحب کتاب دقایق التنزیل که نسخه اى از آن در کتابخانه آیت الله مرعشى در قم موجود است.
53. شرح صحیفه نصیرالدین مرعشى: سید قوام الدین بن سید نصیرالدین مرعشى از علماى قرن دوازدهم است. این شرح در کتابخانه آیت الله مرعشى تحت شماره 211 نگهدارى مى شود.
قرن سیزدهم و چهاردم
54. شرح صحیفه حسینى: تألیف سید اجل میرزا محمدباقر حسین فارسى شیرازى معروف به «ملاباشى» صاحب بحرالجواهر الخاقانى که براى فتحعلى شاه قاجار تألیف کرده، آن چنان که صاحب الذریعه استظهار نموده است. (536)
55. شرح صحیفه هرندى کوهپایه اى: مولى بدیع هرندى، موسوم به ریاض العابدین.
56. شرح صحیفه سید جمال الدین کوکبانى یمنى، مقیم هند (متوفى در بغداد، 1339 ه . ق) آن چنان که آیت الله مرعشى بیان کرده اند.
(447)
57. شرح صحیفه میرزا حسن بن عبدالرزاق لاهیجى، صاحب شمع یقین و آینه حکمت، در (علیها السلام) مجلد.
58. شرح صحیفه عاملى: على بن شیخ ابى جعفر محمد بن جمال الدین، صاحب الدّر المنثور (1104 هجرى قمرى).
59. شرح صحیفه سبزوارى: میرزا ابراهیم بن محمدعلى سبزوارى ملقب به وثوق الحکما (متوفى 1358هـ.ق) صاحب کتاب گلشن راز و شرح دعاى عدلیه. این شرح به صورت شرح فارسى عرفانى مى باشد که لغات غریب آن را توضیح داده است. این شرح در سال 1342 هجرى شمسى در 340 صفحه به چاپ رسیده است.
60. شرح صحیفه تبریزى: موسى جمال السالکین عبدالباقى خطاط تبریزى، معاصر میرزا ابراهیم همدانى عارف (متوفى 1026هـ .ق).
61. شرح صحیفه شامى حسینى: سید محسن بن احمد شامى حسینى یمنى زیدى (متوفى 1251هـ .ق).
62. شرح صحیفه نجفى: شیخ میرزا محمدعلى بن نصیر چهاردهى رشتى نجفى (متوفى1334) مجلد بزرگى است که به صورت حاشیه بر صحیفه مى باشد.
63. شرح صحیفه قزوینى: ملاخلیل بن غازى قزوینى که نسخه اى از آن در کتابخانه شیخ الشریعه اصفهانى در نجف رؤیت شده است.
64. شرح صحیفه اعرجى: سید محمدرضا اعرجى، موسوم به الازهار اللطیفه که تلخیصى از ریاض السالکین مدنى شیرازى است.
65. شرح صحیفه طالقانى: على طالقانى که ملامحمد صالح روغنى در آغاز شرح صحیفه از آن یاد کرده است.
66. شرح صحیفه لکنهویى: مفتى میرعباس لکنهویى که در کتابخانه سید ناصرالدین حسینى کنتورى در لکنهو یافت مى شود.
(448)
67. شرح صحیفه شیرازى: محمد طاهربن حسین شیرازى، بنا به تصریح آیت الله مرعشى، این شرح نیز توسط سیدعلى همدانى در نجف رؤیت شده است.
68. شرح میرزا قاضى که محدود به شرح چهار دعاست و در التحفة الرضویّة از آن نقل کرده است.
69. شرح صحیفه صنعانى: سیدمحسن بن قاسم بن اسحق صنعانى زیدى از علماى قرن سیزدهم هجرى.
70. شرح صحیفه شیرازى: سید افضل الدین محمد شیرازى، مؤلف المواهب الالهیه در شرح نهج البلاغه.
71. شرح لغات صحیفه قرشى: تألیف سید على اکبر قرشى به نقل از موسى صاحب احسن الحدیث و قاموس قرآن چاپ 1383 قمرى.
72. شرح خطیب اصفهانى: ترجمه ملاعبدالجواد اصفهانى که به دستور رکن الملک، حاکم اصفهان در عصر قاجاریّه ترجمه شده است. او در اوایل قرن چهاردهم از دنیا رفته است.
73. شرح صحیفه تنکابنى: سلیمان بن محمد گیلانى (متوفى 1302هـ.ق) این شرح بسیار مختصرى است از صحیفه با عناوین اشراق و در آغاز مختصرى در آداب و اهمیت دعا بحث کرده است. این شرح در کتابخانه آیت الله مرعشى تحت شماره 1361 نگهدارى مى شود.
74. ترجمه و شرح پربار فارسى، علامه حاج میرزا ابوالحسن شعرانى. این شرح و ترجمه در سال 1378 هـ.ق توسط انتشارات اسلامیه در تهران چاپ و منتشر شده است.
75. شرح صحیفه طباطبایى: تألیف سید صدرالدین بن نصیرالدین بن میرمحمد صالح طباطبایى.
(449)
76. شرح موسى محمد مدعو، به شاه محمد اصطهباناتى شیرازى استاد شیخ على حزنى، موسوم به ریاض العارفین.
77. شرح عربى صحیفه حسینى سرابى: مؤلف آن حجت الاسلام و المسلمین حاج سید ابوالفضل حسینى سرابى؛ از علماى قرن چهاردهم هجرى بوده است. این شرح در چهار مجلد و زیرى تألیف و تنظیم شده است.
این ها بخشى از شرح ها و تعلیقاتى بود که محدث نامى مرحوم حاج آقابزرگ در الذریعه متعرض آن ها گردیده بود (جز چند مورد اخیر) ولى آن چنان که گذشت شرح و تعلیقه ها بسیار بیشتر از آن است که به قلم آید.
در پایان لازم است کتاب ارزنده المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفه الکامله للامام على بن الحسین زین العابدین (علیه السلام) را که سید على اکبر قرشى پدید آورده است و نیز معجمى را که مرحوم استاد دکتر سید جواد مصطفوى تهیه کرده ولى هنوز به چاپ نرسیده است ذکر کنیم.