بیان فلسفه احکام در کلمات آن حضرت
در بحث فلسفه احکام نیز تعبیرات جالب و بسیار مؤثرى از آن حضرت نقل شده است؛ از آن جمله داستان معروف شبلى است که مرحوم محدث نورى در مستدرک آورده و آن را از عالم جلیل القدر سید عبدالله سبط محدث جزائرى در شرح کتاب نخبة نقل مى کند که مى گوید: این حدیث را در جاهاى مختلف یافتم که موثق تر از همه به خط بعضى از بزرگان عصر ما بود هرچند حدیث به صورت مرسل نقل شده است.
سپس مى گوید: هنگامى که حضرت زین العابدین از حج برگشت مردى به نام شبلىّ به دیدار آن حضرت آمد. امام (علیه السلام) فرمود: اى شبلىّ! تو هم امسال به حج
(405)
رفتى؟ عرض کرد: آرى، یابن رسول الله! فرمود: آیا وارد میقات شدى و لباس دوخته را از خودت دور کردى و غسل نمودى؟ عرض کرد: آرى. فرمود: آیا در آن موقع نیّت کردى که لباس معصیت را از تن بیرون آرى و لباس طاعت پروردگار را بر تن بپوشى؟ عرض کرد: چنین نیّتى نکردم. فرمود: هنگامى که لباس دوخته را از تن درآوردى نیّت کردى که از ریا و نفاق و ورود در امور شبهه ناک خارج شوى؟ عرض کرد: نه. فرمود: هنگامى که غسل کردى نیّت کردى که از گناهان و خطاها خود را شستشو دهى؟ عرض کرد: نه.
حضرت به همین صورت تمام اعمال حج را برشمرد و به رمزوراز هرکدام اشاره فرمود و شبلى جواب منفى داد که من فقط ظاهر این اعمال را مى دیدم و به آن رمزورازها آشنا نبودم.
این گفتگو میان امام (علیه السلام) و شبلىّ بسیار گسترده است که در کتاب مستدرک در حدود شش صفحه را به خود اختصاص داده و در پایان، حضرت فرمود: بنابراین نه به منى رفته اى و نه رمى جمرات کرده اى و نه سر تراشیده اى و نه مناسک حج را انجام داده اى و نه در مسجد خیف نماز گزارده اى و نه طواف شایسته کرده اى و نه تقرب به سوى خدا پیدا کرده اى. برگرد که حج واقعى به جا نیاورده اى.
شبلىّ شروع به گریه کرد، به دلیل آنچه در حج از او فوت شده است و پیوسته این مسائل را مى آموخت تا این که در سال آینده با معرفت و یقین به حج مشرف شد. (502)
ایستادگی در مقابل دو خطر بزرگ
پس از شکست دو امپراطورى بزرگ ایران و روم و گسترش حکومت اسلامى در جهان با پشتوانه نیروى عظیم نظامى و سیاسى، دو خطر بزرگ، اسلام
(406)
ومسلمین را تهدید مى کرد: خطر نفوذ فرهنگ هاى وارداتى و افکار انحرافى و خطر رفاه طلبى و تجمل پرستى که نتیجه مستقیم فتوحات گسترده بود.
امام سجاد (علیه السلام) براى دفع خطر اول، ازطریق تعلیم گروهى در زمینه هاى مختلف تفسیر و حدیث و فقه و کلام، حرکتى اجتهادى، الهام گرفته از کتاب و سنت را آغاز کرد و تأثیر گسترده اى گذاشت و از این طریق مسلمین را تا آن جا که ممکن بود با اسلام نابِ برگرفته از کتاب و سنت آشنا ساخت.
گواه این مسأله شهادت بسیارى از بزرگان مدینه بر افقه بودن آن حضرت و مرجعیت علمى و کثرت حدیث آن حضرت و علاقه گروه عظیمى از قاریان قرآن بود که به صورت یک جمعیت هزار نفرى همراه آن حضرت در مراسم حج شرکت مى کردند، که بحث آن گذشت.
و گواه دیگر همان چیزى است که مرحوم شیخ مفید در ارشاد نقل کرده، مى گوید: «وقد روى عنه فقهاء العامة من العلوم ما لا یحصى کثرة وحفظ عنه من المواعظ والأدعیة وفضایل القرآن والحلال والحرام والمغازى والأیام ما هو مشهور بین العلماء ولو قصدنا الى شرح ذلک لطال به الخطاب وتقضى به الزمان؛ فقهاى اهل سنت علوم فراوانى را که از نظر گستردگى و کثرت قابل احصا نیست از آن حضرت نقل کرده اند و همچنین از مواعظ و دعاها و فضایل قرآن و حلال و حرام و حوادث جنگ ها (ى اسلامى) و تاریخ که مشهور بین علما و دانشمندان است و اگر بخواهیم به شرح آن بپردازیم سخن به درازا مى کشد و زمان زیادى را مى طلبد!». (503)
و با خطر دوم نیز ازطریق دعاها و نیایش هاى بسیار آموزنده که انسان را از دنیاپرستى و هوى پرستى به سوى خدا و بى اعتنایى به زرق و برق دنیا سوق مى دهد مبارزه کرد.
(407)
در این جا زمام سخن را به مرحوم شهید صدر مى سپاریم که مقدمه زیبایى بر صحیفه سجادیه نوشته است. او چنین مى گوید :
مقدر چنین بود که امام (علیه السلام) مسئولیت هاى رهبرى و روحانى خود را بعد از شهادت پدرش به دست گیرد. این مقام مقدس را در نیمه دوم قرن اول، در باریک ترین شرایطى که بر امت اسلامى مى گذشت یعنى مرحله اى که موج فتوحات صدر اسلام پیامدهایى به دنبال آورده بود تعهد فرمود. این موج با هیجان روحى اش با حماسه رزمى ایدئولوژى اش تا آن زمان کشیده شده بود؛ موجى که قدرت فرمانروایى کسراها و قیصرها را متزلزل ساخت و ملل مختلف و بلاد گسترده اى را به دعوت جدید فراخواند و در پیامد آن، مسلمانان آن روز، یعنى نیمه دوم قرن اول هجرى، زمامدار بخش عظیمى از جهان متمدن شدند.
با این که این زمامدارى گسترده، نیروى عظیمى در زمینه جهانى براى مسلمانان از نظر سیاسى و نظامى به وجود آورد، آنان را دربرابر دو خطر بزرگ، بیرون از حدود سیاسى و نظامى قرار داد و ضرورت ایجاب مى کرد از همان ابتدا با یک حرکت قاطع جلوى آن دو خطر ایستادگى شود.
یکى از آن دو، خطر آگاهى مسلمانان از فرهنگ هاى متنوع و مبانى قانون گذارى دیگران و اوضاع اجتماعى مختلف آنان بود که براثر برخورد با ملت هایى که فوج فوج به اسلام وارد مى شدند فرهنگ و تمدن اسلامى را مورد تهدید قرار مى داد. ازاین رو لازم بود در زمینه علمى کارى انجام شود تا مسلمانان به اصالت فکرى و شخصیت قانوگذارى ویژه خود که از کتاب و سنت در اسلام الهام مى گیرد واقف گردند.
در این جا ضرورت یک حرکت فکرى اجتهادى به نظر مى رسید تا در چهارچوب تعالیم اسلامى افق فکرى مسلمانان گسترش یابد و درنتیجه بتوانند مشعل هدایت کتاب و سنت را با روحیه اى کوشا، آگاه، پیگیر و هشیار به دست
(408)
گرفته و در موارد مفید و مورد نیازشان در اوضاع جارى خود از آن برخوردار گردند. پس باید اصالت شخصیت اسلامى حاصل کنند و بذر اجتهاد و تلاش از براى یافتن راه حق در دل آن ها افشانده شود و این کارى بود که امام على بن الحسین زین العابدین (علیه السلام) بدان دست زد.
او کلاس درس خود را در مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله) آغاز کرد و با اشاعه انواع معارف اسلامى از تفسیر، حدیث، فقه و غیره با مردم سخن گفت و از علوم پدران پاکش بر دل هاى آنان فرو ریخت، آگاهانشان را به مبانى فقه اسلام و شیوه استنباط احکام تمرین داد. از این کلاس درس تعداد قابل توجهى از فقهاى مسلمین فارغ التحصیل شدند. این کلاس، بنیاد فکرى مهمى براى مکاتب فقهى اسلامى شد و نیز بنیادى براى حرکت فعال فقه در بین مسلمانان گردید.
انبوه عظیمى از قاریان قرآن و حافظان کتاب و سنت، او را به رهبرى خود پذیرفتند و گِردش جمع شدند. سعید بن مسیب گوید: قاریان قرآن به مکه نمى رفتند مگر زمانى که على بن الحسین مى رفت. وقتى او براى حج حرکت کرد ما نیز یک هزار سواره ملازم رکاب او بودیم.
خطر دوم ناشى از پیشامد امواج رفاه و آسایش در جامعه اسلامى در پیامد هولناک فتوحات نامبرده بود. چون این امواج هر جامعه اى را در معرض خطر قرار مى دهد، خطر کشیده شدن به لذات دنیا و اسراف و افراط در فرو رفتن در تجملات و زیبایى هاى زندگى محدود این جهان و درنتیجه خاموش شدن آن شوق سوزانى که از ارزش هاى اخلاقى و پیوندهاى روحى نسبت به خدا و روز قیامت در مسلمانان پدید آمده بود. این خطر خاموش شدن آن ها تا جایى بود که احتمال مى رفت این پیوندها کاربرد خود را درمقابل انسان ها و براى رسیدن به اهداف عظیم خود از دست بدهند. درست همین اوضاعى که امروزه پیش آمده است. براى روشن شدن بیشتر مطلب کافى است شما نگاهى به کتاب اغانى ابوالفرج اصفهانى بیفکنید.
(409)
امام على بن الحسین (علیه السلام) این خطر را احساس فرمود و براى علاج آن آغاز به کار کرد. براى جلوگیرى از آن، «نیایش» را بنیاد قرار داد.
صحیفه سجادیه که امروز در دست ماست محصول و نتیجه این نیایش هاست. این امام بزرگ با قدرت بلاغت بى مانند و نیروى بیانى که روش هاى ادبیات عرب از رسیدن به آن ناتوان اند و اندیشه الهى مخصوص به خود توانست از ظریف ترین و دقیق ترین مفاهیمى که رابطه انسان را با خدا نشان مى دهد و نشاط و وجد خدایابى او را برمى انگیزد و وابستگى و تعلق انسان به مبدأ و معاد را تجلى مى بخشد تعبیر بسازد و ارزش هاى اخلاقى و حق و تکلیف ناشى از آن را در قالب تعبیر و کلمات مجسم نماید.
امام على بن الحسین با این مواهبى که به او داده شده توانست از عملکرد نیایش خود یک جوّ روحى در جامعه اسلامى بسازد که یک فرد مسلمانان دربرابر تندباد هوس ها پایدار بماند و وقتى زمین مى خواهد او را به طرف خود بکشاند او محکم به خدایش وابسته شود و خدا به او بفهماند براى چه ارزش هاى روحى روى زمین پدید آمده تا این که در دوران ثروت و رفاه در روى آن امین باشد همان گونه که در روزگار گرسنگى که سنگ به شکم مى بست امین مى بود.
در حالات امام (علیه السلام) آمده است که او در هر جمعه براى مردم سخنرانى مى کرد، آنان را به زهد در دنیا و رغبت و شوق به کارهاى آخرت فرامى خواند و موعظه مى کرد و قطعه هایى از انواع نیایش، ستایش و ثناهایى را که نشان دهنده بندگى خالصانه اونسبت به خداى سبحان و بى همتاوبى انبازاست به گوش مردم مى رساند.
به این ترتیب صحیفه سجادیه را باید به عنوان بزرگ ترین عمل اجتماعى متناسب با ضرورت مرحله اى که مسئولیت رهبرى آن به عهده امام (علیه السلام) بود معرفى کرد. علاوه بر آن، یگانه میراث فرهنگى الهى، یک منبع بزرگ مکتبى و یک
(410)
مشعل هدایت ربانى و یک مدرسه اخلاق و تربیت اسلامى است که با گذشت روزگاران پایدار مى ماند و انسانیت، پیوسته به این میراث محمدى و علوى نیازمند است و هرچند گمراهى هاى شیطان و فریبندگى دنیا فزون تر گردد نیاز به آن بیشتر مى شود. (504)
(411)