طرق شناخت رؤیای صادقه از غیر صادقه
گرچه بعضى مدعى وجود بعضى از راه ها هستند ولى ظاهراً طریقى که سبب اطمینان نفس شود و انسان بتواند به خوابش به عنوان یک دلیل معتبر تکیه کند وجود ندارد و به همین دلیل، مشهور و معروف در میان علما و بزرگان فقها بلکه
(285)
در سرحد اجماع است که خواب نمى تواند حجّت باشد. به عنوان مثال کسى در خواب ببیند که از دیگرى طلبکار است یا به دیگرى بدهکار است یا در خواب محرمیت یا نامحرم بودن خود را با دیگرى ببیند؛ هیچ یک از این ها معیار براى حکم فقهى نخواهد شد زیرا معیارى براى تشخیص رؤیاهاى صادقه از غیر صادقه موجود نیست.
ممکن است این گونه خواب ها زمینه اى براى تحقیقات بشود و انسان بعد از تحقیق به نتیجه اى برسد و آن نتیجه محسوس البته حجّت خواهد بود و خوابش درحقیقت راهنماى او براى رسیدن به نتیجه اى بوده است.
ممکن است انسان در خواب، مطالبى ببیند که صدق آن را در بیدارى احساس کرده و در کنار آن مطالب مشکوکى باشد. هرگز نمى توان به خاطر آنچه صادق است درباره آنچه مشکوک است شرعاً حکم کرد.
بنابراین کسانى که به وسیله خواب هاى خود احکامى را ابداع مى کنند و یا اشخاصى را توثیق یا تضعیف مى سازند همه از نظر شرع اسلام گرفتار اشتباه و خطا هستند.
گروهى از مادى ها مانند فروید و پیروان مکتب او براى تمام خواب ها تفسیر مادى مى کنند. آن ها پس از ذکر مقدماتى نتیجه مى گیرند که خواب و رؤیا عبارت است از ارضاى تمایلات واپس زده و سرکوفته اى که همیشه با تغییر و تبدیل هایى براى فریب انسان به عرصه خودآگاهى روى مى آورد.
آن ها مى گویند: بسیار مى شود که امیالى داریم که به عللى نتوانستیم آن ها را ارضاء کنیم و در ضمیر باطن ما جاى گرفته اند. به هنگام خواب که بخش خودآگاه از کار مى افتد، براى یک نوع اشباع تخیلى از مرحله ناخودآگاه به مرحله خودآگاه روى مى آورد. گاه بدون هیچ گونه تغییر منعکس مى شود مانند عاشقى که محبوب ازدست داده خود را در خواب مى بیند و گاه تغییر شکل داده
(286)
به صورت هاى مناسبى منعکس مى شود که در این صورت نیاز به تعبیر دارد. آن ها به این شکل، همه رویاها را مربوط به گذشته مى دانند.
این در حالى است که موارد زیادى از خواب ها از حوادث آینده خبر مى دهد به گونه اى که قابل انکار نیست.
به هر حال، اولاً: خواب نمى تواند حجّت شرعى باشد و هیچ فقیهى از فقهاى اسلام هیچ حکم شرعى را به وسیله خواب و رؤیا اثبات نکرده است.
ثانیاً: رؤیاهاى صادقه که نوعى مکاشفه باطنى است همان گونه که براى نیکان و پاکان واقع مى شود براى افراد ظالم و آلوده نیز ممکن است تحقق یابد.
و ثالثاً: تشخیص این که فلان رؤیا جزء رؤیاهاى صادقه است یا نه، معیار مشخصى ندارد.
بنابراین تکیه کردن بعضى از عرفان هاى انحرافى مانند عرفان صوفیه بر رؤیاها به هیچ وجه نمى تواند سندى بر حقانیت کسى یا چیزى باشد.
تنها زمانى مى توان اطمینان به صادقه بودن رؤیا پیدا کرد که در خارج تحقق یابد.
البته در کتاب شریف کافى از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که در پاسخ سؤال ابوبصیر که عرض کرد: فدایت شوم! رؤیاى صادقه و کاذبه را چگونه مى توان تشخیص داد؟ فرمود: رؤیاى کاذبه آن است که انسان در آغاز شب که شیاطین سلطه دارند مى بیند و آن چیز خیالى است و کاذبه است و خیرى در آن نیست اما رؤیاى صادقه آن است که پس از گذشتن دو ثلث شب که فرشتگان نازل مى شوند و قبل از سحر است دیده مى شود و تخلف ندارد مگر این که انسان جُنُب باشد یا بدون وضو بخوابد یا ذکر خداوند را به طور کامل انجام ندهد. (365)
ولى بدون شک منظور این است که این گونه حالات مى تواند قرینه اجمالى بر صدق و کذب رؤیا باشد نه یک قرینه دائمى و همیشگى.
(287)
خواب دیدن معصومان علیهم السلام
بعضى معتقدند: براساس روایتى که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود: «مَنْ رَآنِى فِى مَنَامِهِ فَقَدْ رَآنِى لاَِنَّ الشَّیْطَانَ لا یَتَمَثَّلُ فِى صُورَتِى وَلا فِى صُورَةِ أَحَدٍ مِنْ أَوْصِیَائِى وَلا فِى صُورَةِ أَحَدٍ مِنْ شِیعَتِهِمْ وَاِنَّ الرُّؤْیَا الصَّادِقَةَ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِینَ جُزْءاً مِنَ النُّبُوَّةِ؛ هرکس مرا در خواب ببیند درواقع مرا دیده است زیرا شیطان به صورت من و به صورت هیچ یک از اوصیاى من و هیچ یک از شیعیان (مخلص و واقعى) آن ها درنمى آید و رؤیاى صادقه جزئى از هفتاد جزء نبوت است، هرکس معصومین یا شیعیان خالص را در خواب ببیند رؤیاى او رؤیاى صادقه است و مى تواند به آن اعتماد کند چون شیطان هرگز به صورت آن ها درنمى آید». (366)
چنین خواب هایى مى تواند حجّت باشد و این درواقع استثنایى است در عدم حجیّت رؤیا.
این حدیث را تنها روات شیعه از ائمه معصومین (علیهم السلام) نقل نکرده اند بلکه اهل سنت هم در کتاب هاى معروف خود مانند صحیح بخارى و مسلم و ترمذى به الفاظ مختلفى روایت کرده اند. (367)
در تفسیر این احادیث، علماى اهل بیت (علیهم السلام) و اهل سنت اختلاف زیادى دارند.
آنها اختلاف کرده اند که آیا منظور از رؤیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) صورت اصلى آن هاست یا به هر صورتى که در نظر بیننده خواب منعکس شود؟
مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار مى گوید: ظاهر حدیث امام رضا (علیه السلام) در این زمینه تعمیم است زیرا کسى از اهل خراسان خدمت آن حضرت رسید
(288)
وعرضه داشت: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را در خواب دیدم، گویا به من فرمود: چگونه خواهید بود شما اهل خراسان هنگامى که پاره تن من در سرزمین شما مدفون گردد و ودیعه من به شما سپرده شود و ستاره من در خاک شما پنهان گردد؟
امام (علیه السلام) به او فرمود: (درست است) منم که در سرزمین شما دفن مى شوم و من پاره تن پیغمبر شما هستم و من ودیعه خاندان نبوت و ستاره آسمان آن مى باشم. (368)
روشن است که آن مرد خراسانى چهره اصلى پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را ندیده بلکه به صورتى دیده که گمان مى کرده پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است و امام (علیه السلام) از او سؤال نکرد که آن حضرت را به چه صورت دیده اى؟
ولى در سند روایت مزبور، بعضى افراد از نظر وثاقت زیر سؤال اند مانند محمد بن ابراهیم طالقانى، گرچه از مشایخ صدوق شمرده شده است.
علماى عامه نیز دراین باره اختلاف کرده اند، بعضى گفته اند :
منظور، دیدن پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به صورت اصلى است و آن را با گفته ابن سیرین تأیید کرده اند که هرگاه کسى نزد او مى آمد و مى گفت: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را در خواب دیدم به او مى گفت: اوصاف و علائم چهره آن حضرت را بشمار. هرگاه اوصافى مى گفت که بر آنچه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به آن معروف است تطبیق نمى کرد مى گفت : تو پیامبر (صلی الله علیه و آله) را در خواب ندیده اى.
ولى بعضى دیگر گفته اند: روایت مزبور، هم صورت اصلى را شامل مى شود و هم غیر آن را و آن را به روایت ابوهریره که مى گوید: پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «من رآنى فى المنام فقد رآنى فانى اُرى فى کل صورة؛ هرکس در خواب مرا (به هر صورتى) ببیند مرا دیده است زیرا من به هر صورتى دیده مى شوم» (369) مستند ساخته اند.
(289)
مرحوم علامه مجلسى بعد از ذکر اختلافات در تفسیر این حدیث مى گوید : آنچه در این جا باقى مى ماند این است که آیا این گونه خواب ها حجّت در احکام شرعیه مى باشد؟ سپس مى افزاید: مشکل است، زیرا با سندهاى صحیح از امام صادق (علیه السلام) در حدیث اذان نقل شده است: «اِنَّ دِینَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ أَعَزُّ مِنْ أَنْ یُرَى فِى النَّوْمِ؛ دین خداوند متعال برتر از آن است که در خواب دیده شود (به وسیله خواب اثبات گردد)». بنابراین ممکن است گفته شود مراد این است که هیچ اصل شرعى ازاحکام باخواب ثابت نمى شود بلکه ازطریق وحىِ آشکار ثابت مى شود.
سپس مى افزاید: سزاوار است این حکم را تخصیص به خواب غیر انبیاء و ائمه بزنیم یعنى بگوییم: اگر پیامبر (صلی الله علیه و آله) یا امام خوابى را ببیند آن خواب به منزله وحى است (همان گونه که خواب حضرت ابراهیم (علیه السلام) درباره ذبح اسماعیل (علیه السلام) این چنین بوده است). (370)
به هر حال آنچه از سیره فقهاى علماى بزرگ پیشین دیده شده این است که در هیچ مسأله شرعى، حکمى را به وسیله خواب اثبات نکرده اند بلکه به سراغ ادله معروف رفته اند.
* * *
این سخن را با کلامى از علامه حلى پایان مى دهیم :
مهنى بن سنان (از بزرگان عصر علامه حلى) پرسید: کسى که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) یا بعضى از ائمه را در خواب دیده که او را به چیزى امر یا از چیزى نهى کرده است آیا امتثال امر یا اجتناب از نهى او واجب است؟ با توجه به روایت صحیحى که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده است که فرمود: «من رآنى فى منامه فقد رآنى...؟».
مرحوم علامه در جواب فرمود: به آن دستور نبى که برخلاف ظاهر ادله شرع
(290)
است نمى توان عمل کرد اما آنچه موافق ظواهر ادله باشد اولى متابعت است ولى واجب نیست، زیرا رؤیت آن حضرت در خواب سبب وجوب پیروى از آن خواب نمى شود. (371)
از آنچه تا این جا بیان شد به این جمع بندى مى رسیم که اوّلاً: خواب ها ممکن است رؤیاى صادقه یا کاذبه، رحمانى یا شیطانى باشد و تشخیص این دو از یکدیگر کار بسیار مشکلى است.
ثانیاً: دلیلى بر حجیّت خواب در تمام اشکالش نداریم وهرگز نمى توانیم یک حکم شرعى و از آن فراتر، یک عقیده دینى را بر آن استوار کنیم. حتى دیدن خواب پیامبران و امامان علیهم السلام نیز به تنهایى نمى تواند حجّت شرعى براى اثبات عقیده اى یا حکمى از احکام شرع باشد.
ثالثاً: خواب هاى فراوانى از بزرگان پیشین و یا حتى افراد عادى نقل شده که عیناً به وقوع پیوسته و نشان مى دهد برخلاف گفته بعضى از روانکاوان، خواب همیشه انعکاس خواسته هاى سرکوفته یا حوادث روزمره نیست، بلکه ممکن است پیامى درباره آینده باشد هرچند این پیام ها قطعى نخواهد بود.
(291)