رؤیاهای صادقه در افراد عادی
البته رؤیاهاى صادقه مخصوص صالحان و پرهیزکاران و مقربان درگاه خدا نیست. گاه افراد عادى و حتى ناصالح نیز رؤیاى صادقه اى مى بینند و این شاخه از مکاشفه براى آن ها واقع مى شود ازجمله :
1. خواب ملِک مصر: همان طور که مى دانید و در سوره یوسف با صراحت آمده او گفت: من در خواب هفت گاو چاق را دیدم که هفت گاو لاغر آن ها را مى خورند؛ و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشکیده؛ که خشکیده ها بر سبزها پیچیدند؛ و آن ها را از بین بردند. اى گروه اشراف! درباره خواب من نظر دهید، اگر خواب را تعبیر مى کنید؛ (وَقالَ الْمَلِکُ اِنِّى أَرى سَبْعَ بَقَراتٍ سِمانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَسَبْعَ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ یابِساتٍ یا أَیُّهَا الْمَلاَُ أَفْتُونى فى رُءْیاىَ اِنْ کُنْتُمْ لِلرُّءْیا تَعْبُرُونَ). (360)
و یوسف (علیه السلام) این خواب را به طور کامل تعبیر کرد و خبر از هفت سال فراوانى باران و سپس هفت سال خشکسالى دادوراه نجات از خشکسالى را نیز براى آن ها روشن ساخت. این خواب یک مکاشفه رؤیایى بود که دقیقاً به وقوع پیوست.
2. هنگامى که یوسف (علیه السلام) به زندان افتاد دو نفر زندانى نزد او آمدند. یکى از آن ها گفت: «من در خواب دیدم که انگور براى ساختن شراب مى فشارم»
(283)
و دیگرى گفت: «من درخواب دیدم نان بر سرم حمل مى کنم؛ که پرندگان از آن مى خورند» ما را از تعبیر این خواب آگاه کن که تو را از نیکوکاران مى بینیم؛ (قالَ أَحَدُهُما اِنِّى أَرانى أَعْصِرُ خَمْراً وَقالَ الاْخَرُ اِنِّى أَرانى أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسى خُبْزاً تَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْهُ نَبِّئْنا بِتَأْویلِهِ اِنَّا نَراکَ مِنَ الْمُحْسِنینَ). (361)
یوسف (علیه السلام) به آن ها خبر داد که یکى آزاد مى شود و به کار سابق خود در دربار ملک برمى گردد و دیگرى بر سر دار خواهد رفت. و همان واقع شد.
3. مرحوم طبرسى در مجمع البیان در ذیل آیه 4 سوره قصص که اشاره به کشتار وسیع فرعونیان از بنى اسرائیل دارد از بعضى از مفسران نقل مى کند که فرعون شبى در خواب دید آتشى از سوى بیت المقدس آمد و خانه هاى قبطیان (فرعونیان) سوخت ولى خانه هاى بنى اسرائیل سالم ماند. از دانشمندان قومش تعبیر این خواب را خواست، گفتند: از این سرزمین مردى برمى خیزد که هلاکت مصر (و فرعونیان) به دست او خواهد بود. (362)
و مى دانیم که این خواب با ظهور موسى (علیه السلام) و هلاکت فرعونیان و پیروزى بنى اسرائیل بر آنان تحقق یافت. این مکاشفه رؤیایى براى شخصى واقع شد که ظالم و آلوده بود.
در عصر و زمان ما و یا حتى قبل از آن خواب هاى متعددى از علماى بزرگ و افراد عادى نقل شده که ازقبیل رؤیاهاى صادقه بوده وعیناً تحقق یافته است؛ خواب هایى که پرده از روى اسرارى برداشته و حقایقى مربوط به آینده و یا حقایقى پنهانى مربوط به زمان حال را کشف کرده و تعداد آن ها به قدرى است که حتى افراد دیرباور نمى توانند انگشت انکار روى همه آن ها بگذارند و یا آن ها را حمل بر تصادف کنند.
(284)
رؤیاهای صادقه و غیر صادقه
همان گونه که رؤیاى صادقه کم نیست رؤیاى غیر صادقه نیز فراوان است که از آن به خواب هاى پریشان و «اضغاث احلام» تعبیر مى شود. بسیارى از آن ها براثر ذهنیت هایى است که انسان قبلاً داشته یا آرزوهایى است که به آن نرسیده یا تلقیناتى است که افراد مختلف کرده اند و این ها در عالم خواب به صورت رؤیا درآمده و درمقابل چشم صاحبش مجسم مى شود.
مرحوم کلینى در کتاب شریف کافى از امام صادق (علیه السلام) نقل مى کند: «الرُّؤْیَا عَلَى ثَلاثَةِ وُجُوهٍ بِشَارَةٍ مِنَ اللَّهِ لِلْمُؤْمِنِ وَتَحْذِیرٍ مِنَ الشَّیْطَانِ وَأَضْغَاثِ أَحْلامٍ؛ خواب و رؤیا سه گونه است: گاه بشارتى ازسوى خدا به شخص باایمان است و گاه القاى وحشتناکى ازسوى شیطان و گاه خواب هاى پریشان». (363) مرحوم علامه مجلسى بعد از ذکر این روایت و تفسیر آن، حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در این زمینه نقل کرده است: «الرُّؤْیَا ثَلاثَة رُؤْیَا بُشْرَى مِنَ اللَّهِ وَرُؤْیَا مِمَّا یُحَدِّثُ بِهِ الرَّجُلُ نَفْسَهُ وَرُؤْیَا مِنْ تَحْزِینِ الشَّیْطَانِ؛ خواب و رؤیا سه گونه است: رؤیایى که بشارتى ازسوى خداست، رؤیایى که از آنچه انسان در دل دارد منعکس مى شود (ازقبیل آرزوهایى که به آن نرسیده است) و رؤیایى که شیطانى است که مى خواهد افراد را غمگین سازد». (364)
طرق شناخت رؤیای صادقه از غیر صادقه
گرچه بعضى مدعى وجود بعضى از راه ها هستند ولى ظاهراً طریقى که سبب اطمینان نفس شود و انسان بتواند به خوابش به عنوان یک دلیل معتبر تکیه کند وجود ندارد و به همین دلیل، مشهور و معروف در میان علما و بزرگان فقها بلکه
(285)
در سرحد اجماع است که خواب نمى تواند حجّت باشد. به عنوان مثال کسى در خواب ببیند که از دیگرى طلبکار است یا به دیگرى بدهکار است یا در خواب محرمیت یا نامحرم بودن خود را با دیگرى ببیند؛ هیچ یک از این ها معیار براى حکم فقهى نخواهد شد زیرا معیارى براى تشخیص رؤیاهاى صادقه از غیر صادقه موجود نیست.
ممکن است این گونه خواب ها زمینه اى براى تحقیقات بشود و انسان بعد از تحقیق به نتیجه اى برسد و آن نتیجه محسوس البته حجّت خواهد بود و خوابش درحقیقت راهنماى او براى رسیدن به نتیجه اى بوده است.
ممکن است انسان در خواب، مطالبى ببیند که صدق آن را در بیدارى احساس کرده و در کنار آن مطالب مشکوکى باشد. هرگز نمى توان به خاطر آنچه صادق است درباره آنچه مشکوک است شرعاً حکم کرد.
بنابراین کسانى که به وسیله خواب هاى خود احکامى را ابداع مى کنند و یا اشخاصى را توثیق یا تضعیف مى سازند همه از نظر شرع اسلام گرفتار اشتباه و خطا هستند.
گروهى از مادى ها مانند فروید و پیروان مکتب او براى تمام خواب ها تفسیر مادى مى کنند. آن ها پس از ذکر مقدماتى نتیجه مى گیرند که خواب و رؤیا عبارت است از ارضاى تمایلات واپس زده و سرکوفته اى که همیشه با تغییر و تبدیل هایى براى فریب انسان به عرصه خودآگاهى روى مى آورد.
آن ها مى گویند: بسیار مى شود که امیالى داریم که به عللى نتوانستیم آن ها را ارضاء کنیم و در ضمیر باطن ما جاى گرفته اند. به هنگام خواب که بخش خودآگاه از کار مى افتد، براى یک نوع اشباع تخیلى از مرحله ناخودآگاه به مرحله خودآگاه روى مى آورد. گاه بدون هیچ گونه تغییر منعکس مى شود مانند عاشقى که محبوب ازدست داده خود را در خواب مى بیند و گاه تغییر شکل داده
(286)
به صورت هاى مناسبى منعکس مى شود که در این صورت نیاز به تعبیر دارد. آن ها به این شکل، همه رویاها را مربوط به گذشته مى دانند.
این در حالى است که موارد زیادى از خواب ها از حوادث آینده خبر مى دهد به گونه اى که قابل انکار نیست.
به هر حال، اولاً: خواب نمى تواند حجّت شرعى باشد و هیچ فقیهى از فقهاى اسلام هیچ حکم شرعى را به وسیله خواب و رؤیا اثبات نکرده است.
ثانیاً: رؤیاهاى صادقه که نوعى مکاشفه باطنى است همان گونه که براى نیکان و پاکان واقع مى شود براى افراد ظالم و آلوده نیز ممکن است تحقق یابد.
و ثالثاً: تشخیص این که فلان رؤیا جزء رؤیاهاى صادقه است یا نه، معیار مشخصى ندارد.
بنابراین تکیه کردن بعضى از عرفان هاى انحرافى مانند عرفان صوفیه بر رؤیاها به هیچ وجه نمى تواند سندى بر حقانیت کسى یا چیزى باشد.
تنها زمانى مى توان اطمینان به صادقه بودن رؤیا پیدا کرد که در خارج تحقق یابد.
البته در کتاب شریف کافى از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که در پاسخ سؤال ابوبصیر که عرض کرد: فدایت شوم! رؤیاى صادقه و کاذبه را چگونه مى توان تشخیص داد؟ فرمود: رؤیاى کاذبه آن است که انسان در آغاز شب که شیاطین سلطه دارند مى بیند و آن چیز خیالى است و کاذبه است و خیرى در آن نیست اما رؤیاى صادقه آن است که پس از گذشتن دو ثلث شب که فرشتگان نازل مى شوند و قبل از سحر است دیده مى شود و تخلف ندارد مگر این که انسان جُنُب باشد یا بدون وضو بخوابد یا ذکر خداوند را به طور کامل انجام ندهد. (365)
ولى بدون شک منظور این است که این گونه حالات مى تواند قرینه اجمالى بر صدق و کذب رؤیا باشد نه یک قرینه دائمى و همیشگى.
(287)