مطلع
قرآن مجید اهمیت زیادى به ذکر داده است. در یک جا مى فرماید: ذکر خدا مایه آرامش دل هاست: (الَّذینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب)؛ «آن ها (هدایت یافتگان) کسانى هستند که ایمان آورده اند، و دل هایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است؛ آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل ها آرامش مى یابد!». (192)
و در جاى دیگر که سخن از نور پروردگار است مى فرماید: «این چراغ پرفروغ الهى در خانه هایى است که خداوند اذن فرموده دیوارهاى آن را بالا برند (تا از دستبرد شیاطین و هوس بازان در امان باشد)؛ خانه هایى که نام خدا در آن ها برده مى شود، و صبح و شام در آن ها تسبیح او مى گویند، مردانى که نه تجارت و نه معامله اى آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و اداى زکات غافل نمى کند؛ آن ها از روزى مى ترسند که در آن، دل ها و چشم ها زیر و رو مى شود»؛ (فى بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَالاْصالِ * رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَة وَلابَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَاِقامِ الصَّلاةِ وَایتاءِ الزَّکاةِ یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فیهِ الْقُلُوبُ وَالاَْبْصارُ). (193)
(193)
بنابراین، آن چراغ پرفروغ الهى در خانه کسانى مى درخشد که امور مادى دنیا آن ها را از ذکر خدا هرگز غافل نمى سازد.
و در جایى دیگر روح نماز را ذکرالله مى شمرد، مى فرماید: (أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرى)؛ «نماز را براى یاد من به پا دار!». (194)
و در جاى دیگر در مذمت شراب و قمار مى فرماید: «شیطان مى خواهد به وسیله آن در میان شما کینه و عداوت ایجاد کند و شما را از یاد خدا و نماز بازدارد»؛ (اِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَالْبَغْضاءَ فِى الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَیَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلاة). (195)
و در آیه دیگر «اولوا الالباب» و صاحبان مغزهاى توانا را کسانى مى شمرد که در همه حال به یاد خدا هستند؛ (لاَیاتٍ لاُِولِى الاَْلْبابِ * الَّذینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَقُعُوداً وَعَلى جُنُوبِهِمْ). (196)
و در جایى دیگر کسانى را که از ذکر خدا روى گردان شوند تهدید به زندگى تنگ وسخت، ونابینایى روز قیامت کرده است؛ (وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرى فَاِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکاً وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى). (197)
و در جایى دیگر به مجاهدان اسلام دستور استقامت درمقابل دشمن، و ذکر فراوان پروردگار که سبب این استقامت است مى دهد، مى فرماید: (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اِذا لَقیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ). (198)
و بالاخره هرکس مى خواهد خدا به یاد او باشد یعنى او را از الطافش بى نصیب نگذارد باید به یاد حق باشد؛ (فَاذْکُرُونى أَذْکُرْکُمْ). (199)
(194)
آثار ذکر در روایات اسلامی
در احادیثى که از معصومین (علیهم السلام) به ما رسیده درباره ذکر بحث هاى بسیار گسترده و آثار مهمى دیده مى شود، ازجمله در حدیثى مى خوانیم که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به ابوذر فرمود: «ارْبَعٌ لا یُصِیبُهُنَّ الّا مُؤْمِنٌ... وَذِکْرُ اللَّهِ تَعَالَى عَلَى کُلِّ حَال؛ چهار چیز است که فقط نصیب افراد باایمان مى شود، ازجمله یاد خداوند متعال در هر حال». (200)
در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم که فرمود: «اِنَّ رَبِّى أَمَرَنِى أَنْ یَکُونَ نُطْقِى ذِکْراً وَصَمْتِى فِکْراً وَنَظَرِى عِبْرَةً؛ پروردگار من مرا مأمور ساخته است که سخنم ذکر خدا باشد و سکوتم فکر و اندیشه و نگاهم عبرت آموز». (201)
امیرمؤمنان7 نیز مى فرماید: «ذِکْرُ اللَّهِ سَجِیَّةُ کُلِ مُحْسِنٍ وَشِیمَةُ کُلِّ مُؤْمِنٍ؛ یاد خدا سجیه هر نیکوکار و روش هر فرد باایمان است». (202)
در یکى از دعاهاى امام سجاد (علیه السلام) مى خوانیم: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَاجْعَلْنَا مِنَ الَّذِینَ اشْتَغَلُوا بِالذِّکْرِ عَنِ الشَّهَوَاتِ؛ خداوندا! بر محمد و آل محمد درود بفرست و ما را با یاد خودت از شهوات بازدار». (203)
و در آغاز دعاى یازدهم صحیفه سجادیه مى خوانیم: «یَا مَنْ ذِکْرُهُ شَرَفٌ لِلذَّاکِرِین؛ اى کسى که یاد او مایه شرف یادکنندگان است». (204) در اصول کافى آمده است که امام صادق (علیه السلام) مى فرمود: «مَا مِنْ شَىْءٍ اِلاَّ وَلَهُ حَد یَنْتَهِى اِلَیْهِ اِلاَّ الذِّکْرَ فَلَیْسَ لَهُ حَد یَنْتَهِى اِلَیْه؛ هر چیزى حدى دارد که وقتى به آن رسد پایان مى پذیرد، جز ذکر خدا که حدى که با آن پایان گیرد، ندارد». (205)
(195)
در حدیث دیگرى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تعبیر بسیار پرمعنایى دیده مى شود، مى فرماید: «مَنْ أُعْطِىَ لِسَاناً ذَاکِراً فَقَدْ أُعْطِىَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ؛ آن کس که خدا زبانى به او داده که به ذکر پروردگار مشغول است خیر دنیا و آخرت به او داده شده است». (206)
و در روایتى از امام صادق (علیه السلام) ، ذکرالله در خلوات یکى از نشانه هاى شیعه شمرده شده است: «شِیعَتُنَا الَّذِینَ اِذَا خَلَوْا ذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیراً؛ شیعیان ما کسانى هستند که هنگامى که خلوت مى کنند خدا را بسیار یاد مى کنند». (207)
این بحث را با حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) پایان مى دهیم ـ هرچند احادیث در این زمینه بسیار فراوان و گسترده است ـ : «مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ أَظَلَّهُ اللَّهُ فِى جَنَّتِهِ؛ کسى که بسیار ذکر خداوند متعال گوید خداوند او را در سایبان بهشتش قرار مى دهد». (208)
برکات ذکر الله علی کل حال
ذکرالله اثرات عجیبى در پرورش روح و جان انسان و نجات او از چنگال هواى نفس و وسوسه هاى شیطان دارد و مایه آرامش قلب و روح انسان است همان گونه که در قرآن مجید آمده است: (أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ)؛ «آگاه باشید! اطمینان و آرامش دل ها تنها با یاد خداست». (209)
روایات معصومین (علیهم السلام) در این زمینه بسیار گسترده و پرمعنا و پرمحتواست:
(196)
ازجمله رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى فرماید: «بِذِکْرِ اللَّهِ تَحْیَا الْقُلُوبُ وَبِنِسْیَانِهِ مَوْتُهَا؛ با یاد خدا دل و جان زنده مى شود و با فراموشى آن مرگ آن فرامى رسد». (210)
در حدیثى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى خوانیم: «الذِّکْرُ نُورُ الْعُقُولِ وَحَیَاةُ النُّفُوسِ وَجَلاَءُ الصُّدُور؛ ذکر خدا مایه نورانیت عقل و حیات نفس وجلاء قلب (از انواع زنگارها) مى شود». (211)
درروایات اسلامى آثار بسیار گسترده اى براى ذکر و یاد خدا آمده است، ازجمله:
ذکر باعث حیات قلوب است.
در حدیثى از امام امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى خوانیم: «فِى الذِّکْرِ حیاةُ الْقُلُوبِ؛ در ذکر، حیات دل هاست». (212)
ودر حدیث دیگرى از آن حضرت آمده است: «اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً خَالِصاً تَحْیَوْا بِهِ أَفْضَلَ الْحَیَاةِ وَتَسْلُکُوا بِهِ طَرِیقَ النَّجَاةِ؛ ذکر خداوند را با خلوص انجام دهید که بهترین حیات و زندگى را پیدا مى کنید و راه هاى نجات را مى پیمایید». (213)
ذکر خداوند باعث نورانیت دل و شستشوى آن از زنگار نسیان و گناه مى شود.
در حدیثى از امیرمؤمنان (علیه السلام) آمده است: «مَنْ ذَکَرَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَحْیَا اللَّهُ قَلْبَهُ وَنَوَّرَ عَقْلَهُ وَلُبَّهُ؛ کسى که یاد خداوند سبحان کند خداوند قلبش را زنده و عقل و فکرش را نورانى مى کند». (214)
(197)
ذکر خداوند غذاى روح و جان آدمى است.
از همان حضرت مى خوانیم: «مُداوِمَةُ الذِّکْرِ قُوتُ الاَرواحِ؛ دوام ذکر خداوند غذاى روح انسان هاست». (215)
یاد خدا سبب اصلاح اعمال انسان در نهان و آشکار مى شود.
حضرت على (علیه السلام) مى فرماید: «مَنْ عَمَرَ قَلْبَهُ بِدَوَامِ الذِّکْرِ حَسُنَتْ أَفْعَالُهُ فِى السِّرِّ وَالْجَهْرِ؛ کسى که قلب خود را با دوام ذکر الهى آباد کند اعمال او در نهان و آشکار نیکو مى شود». (216)
ذکر خداوند شیطان را از انسان مى راند و دور مى سازد.
امیرمؤمنان (علیه السلام) مى فرماید: «ذِکْرُ اللَّهِ مَطْرَدَةُ الشَّیْطَانِ؛ ذکر خداوند شیطان را طرد مى کند». (217) و در حدیث دیگرى از همان حضرت آمده است: «ذِکْرُ اللَّهِ رَأْسُ مَالِ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَرِبْحُهُ السَّلاَمَةُ مِنَ الشَّیْطَانِ؛ ذکر خداوند سرمایه هر فرد باایمان و سود آن، سالم ماندن از وسوسه هاى شیطان است». (218)
ذکر خداوند بیمارى هاى قلب و روح را درمان مى کند همان گونه که در دعاى کمیل آمده است: «یَا مَنِ اسْمُهُ دَوَاءٌ وَذِکْرُهُ شِفَاء؛ اى کسى که نام او دوا و یاد او شفاست». (219)
ذکر خداوند انسان را محبوب پروردگار مى کند.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مى فرماید: «مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ اللَّهِ أَحَبَّهُ اللَّهُ». (220)
(198)
ذکر خداوند انسان را بهشتى مى کند.
در حدیثى که در کتاب شریف کافى از امام صادق (علیه السلام) نقل شده، مى خوانیم : «مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ اللَّهِ أَظَلَّهُ اللَّهُ فِى جَنَّتِهِ ؛ کسى که بسیار ذکر خداوند متعال گوید خداوند او را در بهشتش در سایه (لطف) خویش قرار مى دهد». (221)
ذکر خداوند بلاها را از انسان دور مى کند.
امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «اِنَّ الصَّوَاعِقَ لا تُصِیبُ ذَاکِراً؛ صاعقه ها به کسانى که ذکر خدا گویند اصابت نمى کند». (222)
مشغول شدن به ذکر خدا انسان را مشمول عطایاى الهى مى کند.
در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) آمده است: «ان الله عزوجل یقول: مَنْ شُغِلَ بِذِکْرِى عَنْ مَسْأَلَتِى أَعْطَیْتُهُ أَفْضَلَ مَا أُعْطِى مَنْ سَأَلَنِى؛ کسى که مشغول ذکر من شود و مجال تقاضاى از من پیدا نکند من برترین چیزى را که به درخواست کنندگان مى دهم به او خواهم داد». (223)
از مجموع این روایات و روایات فراوان دیگرى که در همین زمینه سخن مى گوید مى توان استفاده کرد که ذکر خدا برکات و آثارى دارد که در وصف نمى گنجد و خوشا به سعادت کسانى که بتوانند پیوسته به یاد خدا باشند و از این برکات و آثار فوق العاده بهره مند شوند.
شاعر مى گوید:
مشو در خاکدان عالم از یاد خدا غافل که نور ذکر، گوهر مى کند هر مهره گِل را