مطلع
قرآن مجید اهمیت زیادى به ذکر داده است. در یک جا مى فرماید: ذکر خدا مایه آرامش دل هاست: (الَّذینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب)؛ «آن ها (هدایت یافتگان) کسانى هستند که ایمان آورده اند، و دل هایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است؛ آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل ها آرامش مى یابد!». (192)
و در جاى دیگر که سخن از نور پروردگار است مى فرماید: «این چراغ پرفروغ الهى در خانه هایى است که خداوند اذن فرموده دیوارهاى آن را بالا برند (تا از دستبرد شیاطین و هوس بازان در امان باشد)؛ خانه هایى که نام خدا در آن ها برده مى شود، و صبح و شام در آن ها تسبیح او مى گویند، مردانى که نه تجارت و نه معامله اى آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و اداى زکات غافل نمى کند؛ آن ها از روزى مى ترسند که در آن، دل ها و چشم ها زیر و رو مى شود»؛ (فى بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَالاْصالِ * رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَة وَلابَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَاِقامِ الصَّلاةِ وَایتاءِ الزَّکاةِ یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فیهِ الْقُلُوبُ وَالاَْبْصارُ). (193)
(193)
بنابراین، آن چراغ پرفروغ الهى در خانه کسانى مى درخشد که امور مادى دنیا آن ها را از ذکر خدا هرگز غافل نمى سازد.
و در جایى دیگر روح نماز را ذکرالله مى شمرد، مى فرماید: (أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرى)؛ «نماز را براى یاد من به پا دار!». (194)
و در جاى دیگر در مذمت شراب و قمار مى فرماید: «شیطان مى خواهد به وسیله آن در میان شما کینه و عداوت ایجاد کند و شما را از یاد خدا و نماز بازدارد»؛ (اِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَالْبَغْضاءَ فِى الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَیَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلاة). (195)
و در آیه دیگر «اولوا الالباب» و صاحبان مغزهاى توانا را کسانى مى شمرد که در همه حال به یاد خدا هستند؛ (لاَیاتٍ لاُِولِى الاَْلْبابِ * الَّذینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَقُعُوداً وَعَلى جُنُوبِهِمْ). (196)
و در جایى دیگر کسانى را که از ذکر خدا روى گردان شوند تهدید به زندگى تنگ وسخت، ونابینایى روز قیامت کرده است؛ (وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرى فَاِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکاً وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى). (197)
و در جایى دیگر به مجاهدان اسلام دستور استقامت درمقابل دشمن، و ذکر فراوان پروردگار که سبب این استقامت است مى دهد، مى فرماید: (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اِذا لَقیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ). (198)
و بالاخره هرکس مى خواهد خدا به یاد او باشد یعنى او را از الطافش بى نصیب نگذارد باید به یاد حق باشد؛ (فَاذْکُرُونى أَذْکُرْکُمْ). (199)
(194)
آثار ذکر در روایات اسلامی
در احادیثى که از معصومین (علیهم السلام) به ما رسیده درباره ذکر بحث هاى بسیار گسترده و آثار مهمى دیده مى شود، ازجمله در حدیثى مى خوانیم که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به ابوذر فرمود: «ارْبَعٌ لا یُصِیبُهُنَّ الّا مُؤْمِنٌ... وَذِکْرُ اللَّهِ تَعَالَى عَلَى کُلِّ حَال؛ چهار چیز است که فقط نصیب افراد باایمان مى شود، ازجمله یاد خداوند متعال در هر حال». (200)
در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم که فرمود: «اِنَّ رَبِّى أَمَرَنِى أَنْ یَکُونَ نُطْقِى ذِکْراً وَصَمْتِى فِکْراً وَنَظَرِى عِبْرَةً؛ پروردگار من مرا مأمور ساخته است که سخنم ذکر خدا باشد و سکوتم فکر و اندیشه و نگاهم عبرت آموز». (201)
امیرمؤمنان7 نیز مى فرماید: «ذِکْرُ اللَّهِ سَجِیَّةُ کُلِ مُحْسِنٍ وَشِیمَةُ کُلِّ مُؤْمِنٍ؛ یاد خدا سجیه هر نیکوکار و روش هر فرد باایمان است». (202)
در یکى از دعاهاى امام سجاد (علیه السلام) مى خوانیم: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَاجْعَلْنَا مِنَ الَّذِینَ اشْتَغَلُوا بِالذِّکْرِ عَنِ الشَّهَوَاتِ؛ خداوندا! بر محمد و آل محمد درود بفرست و ما را با یاد خودت از شهوات بازدار». (203)
و در آغاز دعاى یازدهم صحیفه سجادیه مى خوانیم: «یَا مَنْ ذِکْرُهُ شَرَفٌ لِلذَّاکِرِین؛ اى کسى که یاد او مایه شرف یادکنندگان است». (204) در اصول کافى آمده است که امام صادق (علیه السلام) مى فرمود: «مَا مِنْ شَىْءٍ اِلاَّ وَلَهُ حَد یَنْتَهِى اِلَیْهِ اِلاَّ الذِّکْرَ فَلَیْسَ لَهُ حَد یَنْتَهِى اِلَیْه؛ هر چیزى حدى دارد که وقتى به آن رسد پایان مى پذیرد، جز ذکر خدا که حدى که با آن پایان گیرد، ندارد». (205)
(195)
در حدیث دیگرى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تعبیر بسیار پرمعنایى دیده مى شود، مى فرماید: «مَنْ أُعْطِىَ لِسَاناً ذَاکِراً فَقَدْ أُعْطِىَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ؛ آن کس که خدا زبانى به او داده که به ذکر پروردگار مشغول است خیر دنیا و آخرت به او داده شده است». (206)
و در روایتى از امام صادق (علیه السلام) ، ذکرالله در خلوات یکى از نشانه هاى شیعه شمرده شده است: «شِیعَتُنَا الَّذِینَ اِذَا خَلَوْا ذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیراً؛ شیعیان ما کسانى هستند که هنگامى که خلوت مى کنند خدا را بسیار یاد مى کنند». (207)
این بحث را با حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) پایان مى دهیم ـ هرچند احادیث در این زمینه بسیار فراوان و گسترده است ـ : «مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ أَظَلَّهُ اللَّهُ فِى جَنَّتِهِ؛ کسى که بسیار ذکر خداوند متعال گوید خداوند او را در سایبان بهشتش قرار مى دهد». (208)