عُزلت ممدوح و مذموم
از روایات استفاده مى شود که عزلت و گوشه گیرى، از دیدگاه اسلام کارى منفور و نازیباست، ازجمله در حدیثى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده است: «أَیُّهَا النَّاسُ عَلَیْکُمْ بِالْجَمَاعَةِ، وَاِیَّاکُمْ وَالْفُرْقَةِ؛ بر شما لازم است که از جماعت جدا نشوید و از پراکندگى بپرهیزید». (175)
حتى در بعضى از روایات به زندگى کردن در شهرهاى بزرگ تشویق شده است. از امیرمؤمنان على (علیه السلام) در نهج البلاغه نقل شده که فرمود: «وَالْزَمُوا السَّوادَ الاَْعْظَمَ فَاِنَّ یَدَ اللَّهِ عَلَى الْجَمَاعَةِ وَاِیَّاکُمْ وَالْفُرْقَةِ فَاِنَّ الشَّاذَّ مِنَ النَّاسِ لِلشَّیْطَانِ کَمَا أَنَّ الشَّاذَّ مِنَ الْغَنَمِ لِلذِّئْبِ؛ همواره با سواد اعظم (شهرهاى بزرگ و داراى جمعیت فراوان) باشید که دست خدا با جماعت است و از پراکندگى بپرهیزید که انسانِ تنها، بهره شیطان است؛ همان گونه که گوسفند تک رو بهره گرگ است». (176)
در وسائل الشیعه در کتاب النکاح در حدیثى از امیرمؤمنان على (علیه السلام) چنین مى خوانیم که جماعتى از صحابه آمیزش زنان را بر خود حرام کردند و همچنین غذا خوردن در روز و خواب شب را. ام سلمه این جریان را به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خبر داد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به سوى اصحابش آمد و فرمود: «أَتَرْغَبُونَ عَنِ النِّسَاءِ اِنِّى آتِى النِّسَاءَ وَآکُلُ بِالنَّهَارِ وَأَنَامُ بِاللَّیْلِ فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِى فَلَیْسَ مِنِّى؛ شما از زنان
(180)
کناره گیرى مى کنید؟ من به سراغ همسرانم مى روم و روز غذا مى خورم و شب مى خوابم (این سنت من است) هرکس از سنت من دورى کند از من نیست».
در این هنگام این آیات نازل شد: (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکُمْ وَلا تَعْتَدُوا اِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ وَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالاً طَیِّباً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذى أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ)؛ «اى کسانى که ایمان آورده اید! چیزهاى پاکیزه را که خداوند براى شما حلال کرده است، حرام نکنید! و از حدّ، تجاوز ننمایید! زیرا خداوند متجاوزان را دوست نمى دارد. و از نعمت هاى حلال و پاکیزه اى که خداوند به شما روزى داده، بخورید! و از (مخالفت) خداوندى که به او ایمان دارید، بپرهیزید!» (177) . (178)
آن ها عرض کردند: اى رسول خدا! ما براى این کار سوگند یاد کرده ایم. در پاسخ به آن ها این آیه نازل شد: (لا یُؤاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فى أَیْمانِکُمْ)؛ «خداوند شما را به خاطر سوگندهاى بیهوده (و برخلاف شرع) مؤاخذه نمى کند». (179)
داستان کناره گیرى عثمان بن مظعون و جماعتى از دوستانش و نهى شدید پیغمبر (صلی الله علیه و آله) از آن، گواه دیگرى بر این معناست. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از عزلت و گوشه گیرى آن ها نگران شد و مردم را به مسجد دعوت کرد و بر فراز منبر رفت و بعد از حمد و ثناى الهى فرمود: «مَا بَالُ أَقْوَامٍ یُحَرِّمُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمُ الطَّیِّبَاتِ أَلا اِنِّى أَنَامُ اللَّیْلَ وَأَنْکِحُ وَأُفْطِرُ بِالنَّهَارِ فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِى فَلَیْسَ مِنِّى؛ چرا گروهى از مردم نعمت هاى پاکیزه الهى را بر خود حرام مى کنند. آگاه باشید! من شب مى خوابم و با همسران آمیزش دارم و روز را (در بسیارى از اوقات) افطار مى کنم. کسى که از سنت من چشم پوشى کند از من نیست». (180)
(181)
در روایت دیگرى همین مطلب با اضافاتى نقل شده و آن این که روزى همسر عثمان بن مظعون نزد عایشه آمد. او زن جوان و صاحب جمالى بود. عایشه از وضع ظاهر او متعجب شد. گفت: چرا به خودت نمى رسى و زینت نمى کنى؟
در پاسخ گفت: براى چه کسى زینت کنم؟ همسرم مدتى است که مرا ترک کرده و رهبانیت را اختیار نموده است.
این سخن به گوش پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسید، دستور فرمود که مسلمانان در مسجد گرد آیند. سپس بر فراز منبر رفت و سخنان مزبور را در مذمت و نکوهش این گونه اعمال بیان فرمود. (181)
* * *
آنچه از مجموع این روایات که در نفى و اثبات گوشه گیرى و عزلت وارد شده استفاده مى شود این است که اساس اسلام بر اجتماعى بودن افراد جامعه بنا شده، به جا آوردن نماز جماعت در پنج وقت و نماز جمعه در هر هفته و مراسم باشکوه حج در هر سال و استحباب تزاور و ملاقات دوستان با یکدیگر، شاهد این مدعاست.
مرحوم کلینى در کتاب شریف کافى از امام صادق (علیه السلام) چنین نقل مى کند که به یارانش فرمود: «اتَّقُوا اللَّهَ وَکُونُوا اِخْوَةً بَرَرَةً مُتَحَابِّینَ فِى اللَّهِ مُتَوَاصِلِینَ مُتَرَاحِمِینَ تَزَاوَرُوا وَتَلاقَوْا وَتَذَاکَرُوا أَمْرَنَا وَأَحْیُوهُ؛ تقواى الهى پیشه کنید و برادران نیکوکارى باشید، به خاطر خدا به هم محبت داشته باشید، با یکدیگر پیوند دوستى برقرار کنید و با هم مهربان باشید، با یکدیگر دیدار و ملاقات کنید و درباره ولایت ما باهم سخن بگویید و آن را زنده نگه دارید». (182)
(182)
ولى در بعضى از موارد استثنایى، عزلت و گوشه گیرى مطلوب است و آن زمانى است که جامعه به قدرى فاسد شود که انسان در هرجاى آن گام مى گذارد آلوده گناه مى گردد. اگر در چنین جامعه اى بتواند گوشه گیرى کند به گونه اى که زندگى خانوادگى او به هم نریزد کار خوبى کرده است.
همان گونه که در بخشى از زندگى امام صادق (علیه السلام) آمده که عالم معروف اهل سنت «سفیان ثورى» به امام صادق (علیه السلام) عرض کرد: «یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ اعْتَزَلْتَ النَّاسَ؛ اى فرزند رسول خدا! از مردم گوشه گیرى کردى». امام (علیه السلام) فرمود: «یَا سُفْیَانُ فَسَدَ الزَّمَانُ وَتَغَیَّرَ الاِْخْوَانُ فَرَأَیْتُ الاِنْفِرَادَ أَسْکَنَ لِلْفُؤَادِ؛ اى سفیان! زمانه فاسد شده و دوستان تغییر کرده اند. من دیدم در تنهایى قلب آرام ترى دارم». (183)
درحالى که مى دانیم امام صادق (علیه السلام) در بیشتر دوران عمر خود براى شاگردانش کلاس درس برقرار مى کرد و از محضر او گروه گروه استفاده مى کردند.
عزلت اصحاب کهف نیز از همین قبیل بود چراکه جامعه آن ها غرق بت پرستى شده بود و آن ها نیز در فشار بودند که به این آیین درآیند. چاره اى جز این ندیدند که فرار کنند و در غار مسکن گزینند.
عزلت ابراهیم (علیه السلام) نیز به شهادت آیات قرآن از همین قبیل بود و همچنین گوشه گیرى مریم (علیها السلام) که در آیات قبل به آن اشاره شد.
بنابراین آنهایى که این استثنا را به صورت یک عام درآورده اند و به خود اجازه مى دهند که تمام اوقات خویش را در عزلت بگذرانند و به دوستانشان نیز توصیه عزلت کنند به یقین از تعلیمات اسلام برکنارند.
مورد دیگر این است که انسان در طول شبانه روز گاهى با خداى خود خلوت و راز و نیاز کند و از غوغاى جامعه برکنار باشد تا بتواند به تصفیه باطن و خلوص
(183)
نیّت و قرب به پروردگار برسد که یک نمونه آن همان نماز شب در ساعات آخر شب است که بسیارى از مردم در خواب اند و انسان مى تواند با فراغت بال با قادر متعال رازونیاز کند.
ممکن است حدیثى که مى گوید: مؤمن ساعات شبانه روز را به سه قسمت تقسیم مى کند: بخشى براى تأمین معاش و بخشى براى مناجات با پروردگار و بخشى براى سرگرمى هاى سالم، اشاره به همین عزلت نیز باشد که انسان با فراغت بال به مناجات پروردگار متعال بپردازد. (184)
افراط بعضی از مدعیان عرفان در باب عُزلت
با مطالعه دقیق در کلمات این گروه و همچنین متصوفه استفاده مى شود که آن هاعزلت رابه صورت افراطى پذیرفته اند و پیروان خود را به آن دعوت مى کنند.
براى مثال، محیى الدین عربى در فتوحات در باب عزلت، مراحل سه گانه اى براى آن قائل مى شود، عزلت در مسائل اخلاقى (کناره گیرى از رذایل اخلاق)، عزلت در خطورات قلبى (فاصله گرفتن از توجه به غیر خدا) و عزلت از مردم و دورى از آنها.
سپس درباره عزلت از مردم مى گوید: بعضى از آن ها یا اکثرشان نمى توانند با مردم معاشرت کنند و آن ها را از سخنان نامربوط و ناموزون بازدارند و این سبب مى شود که عزلت و انقطاع از مردم را برگزینند؛ به خلوت بروند و درها را به روى خود ببندند و جمعى نیز از شهرها و آبادى ها جدا شده به کوه ها و دره ها و سواحل خالى از سکنه روى آورند یا با و حوش بیابان انس بگیرند و بعضى از آن ها با جن مجالست پیدا مى کنند. (185)
(184)
در کتاب نفحات الانس جامى چنین آمده است: یکى از مریدان شیخ (شیخ عبد اللّه بلیانى) در کوه عزلت گرفته بود. مارى نزد وى رسید، خواست که وى را بگیرد، وى را بگزید و اعضاى وى آماس کرد. خبر به شیخ رسید، جمعى را فرستاد تا وى را آوردند. گفت: «آن مار را چرا گرفتى تا تو را زخم زد؟» گفت : «شیخا! تو گفته اى که غیر خداى نیست. من آن مار را غیر خدا ندیدم از این جهت دلیرى کردم و وى را بگرفتم.» شیخ فرمود: «هرگاه که حق ـ تعالى ـ را به لباس قهر بینى، بگریز و به نزدیک وى مرو! وگرنه چنین کند که این ساعت در آن افتاده اى». پس دست در زیر سر وى کرد و وى را بازنشاند و گفت: «مِن بعد گستاخى چنین مکن تا وقتى که وى را نیک بشناسى!» آنگاه دعایى کرد و باد بر وى دمید. آماس بازنشست و شفا یافت. (186)
این داستان نشان مى دهد که عده اى به هنگام اختیار عزلت به کوه ها مى رفتند جایى که حتى مار آن ها را تهدید مى کرد، وازسوى دیگر، مسأله وحدت وجود را به طور آشکار و زننده اى منعکس مى کند.
جنبه های مثبت و منفی عُزلت
مرحوم فیض کاشانى که خود از معلمان اخلاق و رهروان سیروسلوک بود در کتاب محجة البیضاء فى تهذیب الاحیاء فواید شش گانه و آفات هفت گانه اى براى عزلت بیان کرده است.
فواید آن به طور اجمال چنین است :
1. فراغت براى عبادت و تفکر و انس به مناجات با پروردگار.
2. نجات یافتن از معاصى که غالباً دامان انسان را هنگام اختلاط با دیگران مى گیرد. مانند غیبت، ریا و سکوت از امربه معروف و نهى ازمنکر و امثال آن.
(185)
3. رهایى از فتنه ها و دشمنى هاى این و آن و محفوظ ماندن دین و جان انسان از فرو رفتن در آن فتنه ها، چراکه کمتر شهرى پیدا مى شود که تعصب و فتنه و خصومتى در آن وجود نداشته باشد و آن کس که عزلت انتخاب کند از آن ها رهایى مى یابد.
4. رهایى از شر دست و زبان مردم، چراکه بسیارى عادت به غیبت و سوء ظن و تهمت و طمع هاى کاذبى دارند که وفاى به آن مشکل یا غیر ممکن است و همین موجب شر آن ها مى شود.
5. قطع طمع مردم از شخصى که عزلت گرفته و قطع طمع او از مردم، چراکه به دست آوردن رضایت مردم به طور کامل، امکان پذیر نیست؛ چه بهتر که انسان آن را رها کند و به اصلاح خویشتن پردازد.
6. رهایى از چنگال افراد احمق و نادان و مزاحمت هاى آنها
سپس به آفات عزلت پرداخته و آن ها را به طور مشروح بیان کرده که خلاصه اش چنین است :
1. محروم ماندن از تعلیم و تعلم که جز با معاشرت با دیگران حاصل نمى شود و این خسارت بسیار بزرگى است که دامان عزلت گیرندگان را مى گیرد.
2. استفاده رساندن به دیگران و استفاده کردن از آنها. زیرا در امور مادى انسان از طریق انواع معاملات مى تواند هم به دیگران نفع برساند و هم از دیگران منافعى ببرد و این در عزلت غیر ممکن است و همچنین در امور معنوى مى تواند دیگران را راهنمایى کند و یا از راهنمایى آن ها استفاده نماید و آن هم در عزلت امکان پذیر نیست.
3. محروم ماندن از تربیت نفوس ازطریق تحمل مشکلاتى که براثر معاشرت با دیگران به وجود مى آید و همچنین شکستن شهوات نفسانى دربرابر انگیزه هاى آن، و این معنا هرگز در عزلت به دست نمى آید.
(186)
4. محروم شدن از انس با دیگران، چراکه انس با دیگران سبب نشاط روحى و آمادگى ذهنى مى شود و مجالس انس هرگاه خالى از هرگونه گناه باشد از عوامل پیشرفت روحى انسان است.
5. محروم شدن از بسیارى از ثواب ها مانند عیادت مریض، تشییع جنازه، حضور در نماز عید و جمعه و جماعت و امثال آن ها که هرکدام ثواب و فضیلت فوق العاده اى دارد.
6. محروم ماندن از بسیارى از فضایل اخلاقى مانند تواضع دربرابر دیگران که این معنا جز در معاشرت با دیگران حاصل نمى شود و عزلت گیران از آن محروم اند. همچنین تشکر از زحمات افراد و تشویق به کارهاى خیر و شاد کردن قلوب مصیبت زدگان ومانند آن.
7. محروم شدن از تجربیات فراوانى که براثر معاشرت با دیگران پیدا مى شود زیرا مى دانیم که هرکس در عمر خود تجاربى اندوخته و به هنگام معاشرت مى تواند به دیگران منتقل سازد ولى عزلت گیران از همه این تجارب محروم اند. (187)
دقت در آنچه مرحوم فیض در محجة البیضاء (و همچنین غزالى در احیاء العلوم) درباره آثار مثبت و منفى عزلت ذکر کرده اند به خوبى نشان مى دهد که اساس کارمسلمان باید بر معاشرت باشد؛ زیرا آنچه انسان، با عزلت از آن محروم مى شود به قدرى زیاد است که هرگز با آنچه به دست مى آورد برابرى نمى کند.
حق مطلب همان است که در سابق نیز اشاره کردیم که اصل و اساس تعلیمات اسلام بر اجتماعى زیستن، شرکت در جمعه و جماعت و حج و نماز عیدین و صله رحم و زیارت برادران دینى و عیادت مریض و تشییع جنازه و شرکت در مجالس تعلیم و تعلم و امثال آن است.
(187)
ولى در دو حالت، عزلت، مطلوب و پسندیده است: نخست آن که جامعه اى غرق در فساد شود آن گونه که هیچ کس نتواند در آن سالم زندگى کند، درست مانند محیطى که قوم لوط (علیه السلام) در شهرهاى خود به وجود آورده بودند.
دیگر آن که سزاوار است انسان قدرى از شبانه روز را در تنهایى به رازونیاز با خدا و تفکر در اسرار آفرینش و مسائل علمى بپردازد تا بتواند روح خود را صیقل دهد و از زنگار گناه پاک سازد.
این نکته نیز حائز اهمیت است که اگر انسان از جامعه دورى کند تا آلوده به هیچ گناهى نشود افتخارى نیست؛ افتخار آن است که در میان جامعه باشد و بتواند خود را از آلودگى به انواع گناهان محفوظ دارد. یوسف (علیه السلام) اگر در زندان باشد و پاک بماند مهم نیست مهم آن است که در قصر عزیز مصر دربرابر زن زیبایى همچون زلیخا با آن همه اصرار و ابرام قرار گیرد و خود را حفظ کند.
قرآن مجید در ذیل داستان یوسف (علیه السلام) مى فرماید: (اِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَیَصْبِرْ فَاِنَّ اللَّهَ لایُضیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنینَ)؛ «هرکس تقوا پیشه کند، و شکیبایى و استقامت نماید، (سرانجام پیروز مى شود؛) چراکه خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمى کند!». (188)
شاهد این سخن روایتى است که بخارى و ترمذى و ابن ماجه از عبدالله بن عمر از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل کرده اند که فرمود: «المُسْلِمُ الَّذِى یُخَالِطُ النَّاسَ وَیَصْبِرُ عَلَى أَذَاهُمْ خَیْرٌ مِنَ الْمُسْلِمِ الَّذى لا یُخالِطُ النّاسَ وَلا یَصْبِرُ عَلَى أَذَاهُمْ؛ مسلمانى که با مردم محشور باشد و دربرابر آزارهاى آن ها صبر کند از مسلمانى که با مردم حشرونشرى ندارد و صبرى درمقابل آزارهاى آنان نمى کند برتر است». (189)
این سخن را با حدیثى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پایان مى دهیم: در درّالمنثور در ذیل
(188)
آیه 45 سوره بقره از بیهقى چنین نقل شده است: «ان رسول الله (صلی الله علیه و آله) فقد رجلاً فسأل عنه فجاء فقال یا رسول الله اِنّى أَرَدْتُ اَنْ آتى هذَا الْجَبَلَ فَأخْلُو فیه وَأَتَعَبَّدُ فَقالَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) لَصَبْرُ أحَدِکُمْ ساعَةً على ما یَکْرَهُ فى بَعْضِ مَواطِنِ الاِْسْلامِ خَیْرٌ مِن عِبادَتِهِ خالیاً أربعینَ سَنَةً؛ پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله) یکى از یاران خود را در میان جمع ندید، سؤال کرد: کجاست؟ او نزد پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمد و عرض کرد: اى رسول خدا! من تصمیم گرفته ام که به این کوه بروم و در آن جا تنها به عبادت پروردگار بپردازم. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: ساعتى صبر و استقامت یکى از شما دربرابر آنچه ناخوش مى دارد در بعضى از مواطن اسلام (میدان هاى نبرد و غیر آن) بهتر از عبادتى است که چهل سال در تنهایى به جا مى آورد». (190)