2- نسخه سوره مومنون
نسخه دیگر، در سوره مؤمنون، آیات 1 تا 11 بیان شده است و سالکان این راه را وارثان بهشت برین که از آن به فردوس یاد کرده و مقامى برتر از آن نیست، و داراى هفت منزل یا هفت صفت معرفى فرموده است.
نخست خشوع و خضوع در نماز است به گونه اى که با تمام وجود به درگاه محبوب حقیقى توجه دارند و دل و جانشان در گرو مناجات و راز و نیاز با اوست.
دیگر این که از هرگونه لغو و بیهودگى و بیهوده گرایى پرهیز مى کنند و واجبات مالى را مى پردازند و از هرگونه هوس رانى شیطانى و شهوت پرستى دورى مى جویند و به امانت (به معناى وسیع کلمه) و عهد و پیمان هایى که با خلق و خالق دارند وفادارند و نماز را ـ علاوه بر خشوع و خضوع و حضور قلب ـ از هرگونه آسیب (اعم ازریاوسمحه وعُجب وآسیب هاى دیگر) محافظت مى کنند.
و جالب این که تمام این ها جز یک مورد، به صورت اسم فاعل ذکر شده (خاشعون، معرضون، فاعلون، حافظون وراعون) که دلیل بر استمرار و ادامه این راه است یعنى این کارها راه و رسم همیشگى آنهاست نه فقط در زمان خاص، و آن یک مورد که به صورت فعل مضارع (یحافظون) آمده، آن نیز به معناى استمرار راه است زیرا این معنا در فعل مضارع نیز نهفته شده است.
آرى، کسانى که در این مسیر، پیوسته این امور هفت گانه را محافظت مى کنند وارثان بهشت برین اند و این گونه، سالکان سبیل الى الله و دعوت شدگان به این راه، به بالاترین مقام قرب خدا که از آن تعبیر به «فردوس» شده است راه مى یابند.
(83)
در همین سوره مؤمنون آیات 57 تا 61 به پیشگامان در این مسیر اشاره کرده و چهار وصف براى آنان ذکر مى کند: آن ها کسانى هستند که از خدا (و تخطى از انجام مسئولیت ها) هراسان اند و به آیات پروردگارشان ایمان راسخ دارند. آنهایى که هیچ چیز را شریک و همتاى خدا قرار نمى دهند و قلبشان به نور توحید کامل روشن است و آنهایى که آنچه در توان دارند در انجام وظیفه بندگى دریغ نمى دارند اما با این حال باز از صحنه قیامت و حساب و کتاب الهى بیم دارند. آرى (أُوْلَئِکَ یُسَارِعُونَ فِى الْخَیْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ). (68) آن ها پیشتازان در نیکى ها و سبقت گیرندگان در این سیروسلوک الى الله هستند.
مرحوم مصطفوى در همان کتاب التحقیق بعد از آن که تفسیر ارباب لغت را درباره «فردوس» ذکر مى کند مى گوید: «وهذه الجنه متفردة لیس لها معادل؛ این بهشت فردوس بهشتى است که منحصربه فرد است و شبیه و نظیرى ندارد».
در سوره معارج آیات 22 تا 35 نیز نسخه اى براى رهروان این راه، همانند نسخه سوره مؤمنون البته با تفاوت مختصرى دیده مى شود. (69) در پایان این صفات مى فرماید: (أُوْلَئِکَ فِى جَنَّاتٍ مُّکْرَمُونَ) که دلیل روشنى بر والا بودن مقام کسانى است که واجداین اوصاف اندونیزدلیل روشنى برقُرب آن هابه ذات پاک پروردگار.
3- نسخه قرآنی دیگر
نسخه هاى دیگرى که از تلفیق و ضمیمه کردن آیات قرآن به یکدیگر براى
(84)
سالکان راه خدا به دست مى آید بسیار قابل توجه و داراى آثار اطمینان بخشى است. به عنوان نمونه ابتدا آیات مربوط به ذکر و دوام آن را بررسى مى کنیم.
در سوره احزاب آیات 41 تا 43 سخن از ذکر کثیر است: (یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً وَسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَأَصیلاً هُوَ الَّذی یُصَلِّى عَلَیکُمْ وَمَلائِکَتُهُ لِیخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَى النُّورِ وَکانَ بِالْمُؤْمِنینَ رَحیما)؛ «اى کسانى که ایمان آورده اید! خدا را بسیار یاد کنید و صبح وشام او را تسبیح گویید! او کسى است که بر شما درود و رحمت مى فرستد، و فرشتگان او (نیز براى شما تقاضاى رحمت مى کنند) تا شما را از ظلمات (جهل) به سوى نور (ایمان) رهنمون گردد؛ او نسبت به مؤمنان همواره مهربان بوده است!».
آرى! فرستادن درود توسط خداوند و فرشتگانش بر انسان ها تا آن ها را از ظلمات به سوى نور دعوت کند بعد از آیه «ذکر کثیر» نشان مى دهد که چنین ذاکرانى مورد عنایت خاص خداوند قرار مى گیرند و سرانجام پرده هاى ظلمت از برابر چشم قلب آن ها کنار رفته و نور حق در آن ظاهر مى شود.
در آیه 37 و 38 سوره نور سخن از دوام ذکر است، مى فرماید: (رِجَالٌ لّاَ تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلاَ بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللهِ وَإِقَامِ الصَّلاَةِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاةِ یَخَافُونَ یَوْمآ تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالاَْبْصَارُ* لِیَجْزِیَهُمُ اللهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَیَزِیدَهُمْ مِّنْ فَضْلِهِ وَاللهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ)؛ «مردانى که نه تجارت ونه معامله اى آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و اداى زکات غافل نمى کند؛ آن ها از روزى مى ترسند که در آن، دل ها و چشم ها زیرورو مى شود (آن ها به سراغ این کارها مى روند) تا خداوند آنان را به بهترین اعمالى که انجام داده اند پاداش دهد، و از فضل خود بر پاداششان بیفزاید؛ و خداوند به هرکس بخواهد بى حساب روزى مى دهد (و از مواهب بى انتهاى خویش بهره مند مى سازد)».
آرى! آن ها که پیوسته به یاد خدا هستند نه تجارت و بیع و نه مقام و مال، نه
(85)
همسر و فرزند، نه غم و شادى آن ها را از ذکر خدا بازنمى دارد؛ همواره به یاد او هستند، از او مى گویند و با آن سرخوش اند و به همین دلیل سزاوار است مشمول رزق بى حساب شوند و شک نیست که رزق بى حساب، نیل به عرفان الهى را درحد اعلى شامل مى شود.
و در آیه 36 زخرف مى خوانیم: هرکس از ذکر و یاد خدا روى گردان شود شیطانى همنشین او مى شود و پیوسته او را وسوسه مى کند؛ (وَمَنْ یعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیضْ لَهُ شَیطاناً فَهُوَ لَهُ قَرینٌ).
و در تأیید این آیه، آیه 28 سوره کهف است که مى فرماید: (وَلا تَعْدُ عَیناکَ عَنْهُمْ تُریدُ زینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَلا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَاتَّبَعَ هَواهُ وَکانَ أَمْرُهُ فُرُطاً)؛ «واز کسانى که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم اطاعت مکن! همان ها که از هواى نفس پیروى کردند، و کارهایشان افراطى است».
که مضمونش این است: کسانى که از ذکر خدا غافل شوند پیرو هواى نفس خواهند شد و کارهاى آن ها خارج از حد معقول است.
نقطه مقابل این افراد کسانى هستند که پیوسته ذکر خدا مى کنند و شیطان را به آن ها راهى نیست.
در آیه 28 سوره رعد باز هم تعبیر پرمعناى دیگرى درباره ذکر الله آمده است؛ مى فرماید: (الَّذینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ)؛ «آن ها کسانى هستند که ایمان آورده اند، و دل هایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است؛ آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل ها آرامش مى یابد!».
و هنگامى که در سایه ذکر الله صاحب نفس مطمئنه شدند مخاطب به خطاب (یا أَیتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِى اِلَى رَبِّکِ رَاضِیةً مَّرْضِیةً فَادْخُلِى فِى عِبَادِى وَادْخُلِى جَنَّتِى) که در سوره فجر آیه 27 تا 30 آمده است مى شوند و به دنبال آن سه موهبت بزرگ به آن ها مى رسد: نخست رضایت طرفینى خلق و خالق به گونه اى که هم خدا از
(86)
آن ها راضى است و هم آن ها از پاداش هاى فراوان الهى راضى اند (رَاضِیةً مَّرْضِیةً). دوم ورود در زمره بندگان خاص خداست (فَادْخُلِى فِى عِبَادِى) و سرانجام، ورود در بهشت خاصى است که خداوند از آن به (جَنَّتِى)؛ «بهشت من» یاد کرده است. توجه داشته باشید که در تمام قرآن جز در این جا درمورد بهشت واژه «جنتى» به کار نرفته است.
آیا (ارْجِعِى اِلَى رَبِّکِ)؛ «به سوى پروردگارت بازگرد» خطابى است مربوط به عالم قیامت یا لحظه اى که مرغ روح انسان از قفس تن پرواز مى کند و یا حتى دنیا را نیز شامل مى شود؟ هرچه باشد نشانه روشنى است درباره این که صاحبان نفس مطمئنه به مقامات والا و قرب الهى مى رسند.
قابل توجه این که در چند جاى قرآن شهودهاى حسى براى فراهم شدن اطمینان درون صورت گرفته است.
نخست در داستان ابراهیم (علیه السلام) است که وقتى از خداوند تقاضا کرد صحنه معاد را در همین دنیا ببیند، مأمور ذبح چهار مرغ شد و اجزا و گوشت هاى آن ها را با هم مخلوط کرد و سپس تقسیم نمود و بر کوه هاى متعددى در اطراف نهاد و بعد آن ها را فراخواند و همگى به حال حیات بازگشتند و صحنه معاد در این شهود حسى دربرابر چشم ابراهیم (علیه السلام) ظاهر شد و مایه اطمینان خاطر او گشت، زیرا قبلاً به او گفته شده بود: (أَوَلَمْ تُؤْمِنْ)؛ آیا ایمان به زنده شدن پس از مرگ نیاورده اى؟ گفت: آورده ام ولى مى خواهم قلبم مطمئن شود (قَالَ بَلَى وَلَکِنْ لِّیَطْمَئِنَّ قَلْبِى). (70)
شهود حسى دیگر، درمورد حواریون (اصحاب خاص حضرت مسیح (علیه السلام) ) واقع شد که از او تقاضا کردند غذاى خاصى از آسمان براى آن ها نازل شود تا از آن تناول کنند و اطمینان کامل به قدرت خداوند و نبوت حضرت مسیح (علیه السلام) پیدا کنند. (قَالُوا نُرِیدُ أَنْ نَأْکُلَ مِنْهَا وَتَطْمَئِنَّ قُلُوبُنَا وَنَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنَا وَنَکُونَ عَلَیْهَا مِنَ الشَّاهِدِینَ)؛ «گفتند: ما مى خواهیم از آن مائده آسمانى بخوریم و قلوب ما مطمئن
(87)
شود و بدانیم که تو به ما راست گفته اى و گواه بر آن باشیم (و دیگران را به آیین تو دعوت کنیم)». (71)
در جنگ بدر نیز هنگامى که فرشتگان نامرئى پروردگار به یارى مسلمانان شتافتند و آثار محسوس آن در شکست دشمن نمایان شد خداوند این آیه را نازل فرمود: (اِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجابَ لَکُمْ أَنِّى مُمِدُّکُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُرْدِفِینَ * وَما جَعَلَهُ اللَّهُ اِلاَّ بُشْرى وَلِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُکُمْ وَمَا النَّصْرُ اِلاَّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ اِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ)؛ «به خاطر بیاورید هنگامى را که از پروردگارتان کمک مى خواستید و او خواسته شما را پذیرفت و گفت: من شما را با یک هزار از فرشتگان که پشت سرهم فرود مى آیند یارى مى کنم ولى خداوند این ها را تنها براى شادى و اطمینان قلب شما قرار داد و گرنه پیروزى جز از طرف خدا نیست، خداوند توانا و حکیم است». (72)
از مجموع این آیات به خوبى استفاده مى شود که گاه خداوند صحنه هاى شهود حسى را براى اطمینان خاطر ویا شهود باطنى و معنوى فراهم مى سازد.
قرآن بشارت دیگرى به صاحبان نفس مطمئنه مى دهد و آن این که شیطان هرگز نمى تواند در آن ها نفوذ کند زیرا صاحبان نفس مطمئنه در زمره «عبادى» در آیه 29 سوره فجر وارد شده اند و قرآن مجید ازسوى پروردگار به آن ها وعده مى دهد: (اِنَّ عِبادى لَیسَ لَکَ عَلَیهِمْ سُلْطانٌ وَکَفَى بِرَبِّکَ وَکیلاً)؛ «(اما بدان) تو هرگز سلطه اى بر بندگان من، نخواهى یافت. همین قدر کافى است که پروردگار تو حامى و نگهدار آن ها باشد». (73)
و این بعد از آن است که شیطان طبق آیه دیگرى تهدید مى کند که من همه را اغوا خواهم کرد: (قالَ فَبِعِزَّتِکَ لاَُغْوِینَّهُمْ أَجْمَعین). (74)
(88)
4- نسخه سوره توبه
ازجمله آیاتى که به رهروان این راه و سالکان این طریق بشارت مى دهد که در پرتو یک نسخه قرآنى به مقامات عظیم مى رسند آیه 71 و72 سوره توبه است : (وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُقیمُونَ الصَّلاةَ وَیؤْتُونَ الزَّکاةَ وَیُطیعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولئِکَ سَیرْحَمُهُمُ اللَّهُ اِنَّ اللَّهَ عَزیزٌ حَکیمٌ * وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنینَ وَالْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ خالِدینَ فیها وَمَساکِنَ طَیبَةً فى جَنَّاتِ عَدْنٍ وَرِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ)؛ «مردان و زنان باایمان، ولىّ (و یار و یاور) یکدیگرند؛ امر به معروف و نهى از منکر مى کنند؛ نماز را برپا مى دارند؛ و زکات را مى پردازند؛ و خدا و رسولش را اطاعت مى کنند؛ به زودى خدا آنان را مورد رحمت خویش قرار مى دهد؛ خداوند توانا وحکیم است! خداوند به مردان و زنان باایمان، باغ هایى از بهشت وعده داده که نهرها از زیر درختانش جارى است؛ جاودانه در آن خواهند ماند؛ و مسکن هاى پاکیزه اى در بهشت هاى جاودان (نصیب آن ها ساخته است)؛ و (خشنودى و) رضاى خدا (از همه این ها) برتر است؛ و پیروزى بزرگ، همین است!».
مسیر آن ها در ابتدا از ولایت و اخوت و نظارت عمومى بر یکدیگر مى گذرد سپس امر به معروف و نهى از منکر و اقامه صلات و اداى زکات و اطاعت از خدا و رسول را ذکر مى کند و سپس به رضوان الله که مقام بسیار والا و فوز عظیم است بشارت مى دهد.
هیچ کس نمى تواند آن لذت معنوى و احساس روحانى را که به رهروان این راه به دلیل خشنودى و رضاى خدا دست مى دهد توصیف کند و به گفته بعضى از مفسران (با الهام از آیه فوق که مى گوید: و رضوان من الله اکبر) حتى گوشه اى از این لذت روحانى از تمام بهشت و نعمت هایش برتر و بالاتر است.
و عجب این که در غالب یا همه نسخه هایى که عرفاى اسلامى به سالکان راه
(89)
مى دهند مسأله امربه معروف و نهى از منکر و ولایت و نظارت عمومى بر یکدیگر مطرح نیست، گویى تنها به هدایت خویش مى پردازند و فارغ از هدایت دیگران اند.