18. حرکت تدریجی
یکی از اموری که انگیزه و نشاط کار را بالا می برد، آن است که کار به طور منطقی و تدریجی پیش رود. چنانکه حکم تحریم شراب و قمار به تدریج و در چند مرحله نازل شد؛ ابتدا آن را کاری دارای منافع مادّی معرفی کرد که گناهش از سودش بیشتر است،(2) پس از چندی از نزدیک شدن به نماز در حال مستی منع شد،(3) سرانجام آیه 90 سوره مائده شراب و قمار را عملی شیطانی و ممنوع دانست.
بعضی در مرحله اول از آن دوری کردند، عدّه ای پس از نزول آیه دوم و جمعی بعد از آیه سوم.
این ماجرا نشان می دهد که انسان ها متفاوتند، شاید بتوان آنها را به میوه ها تشبیه کرد: بعضی مانند توت خیلی زود رسیده و به سادگی چیده می شوند، بعض مانند انارند که کمی دیرتر رسیده و چیدنشان کمی زحمت دارد و بعضی مانند گردو دیرتر می رسند و چیدنشان بسیار سخت است. ولی در هرحال همه میوه و مفید هستند.
فایده برنامه های تدریجی این است که همه را وارد مجموعه می کند وبه همه بهره می رساند.
1. بحارالانوار، ج 90، ص 283.
2. سوره بقره، آیه 219.
3. سوره نساءآیه 43.
ص:122
19. تکیه به توانمندی های خود
بسیارند افرادی که با انگیزه وارد کاری می شوند، ولی به تدریج انگیزه آنان کم می شود و این به خاطر آن است که روز اول در محاسبات خود به جای تکیه بر توان خود روی کمک دیگران حساب باز کرده بودند و همین که دیگران آنان را رها می کنند انگیزه خود را از دست می دهند. لذا لازم است برنامه ریزی کارها بر اساس توانایی خود باشد و کمک دیگران تکمیل کننده باشد، تا اگر کمکی نکردند، انسان فلج و وامانده نشود. به گونه ای باشیم که اگر کمک شدیم کار بهتر پیش رود، ولی اگر کمک نشدیم ورشکسته و بی انگیزه نشویم.
20. تقدیر و تشکر منصفانه
گرچه تقدیر و تشکر انگیزه بخش است، امّا اگر مقدار آن کم و زیاد شده و شرایط تقدیر و تشکر مراعات نشود، به جای ایجاد انگیزه، افراد را حساس و ناراحت می کند، چنانکه خداوند نسبت به افرادی می فرماید:(لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ)(1) ،(لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ)(2) ،(لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ)(3) شاید آنان اهل رشد و هدایت و تقوی باشند. امّا نسبت به افراد دیگری به جای کلمه لعّل و شاید می فرماید:(أُولٰئِکَ هُمُ الرّٰاشِدُونَ)(4) ،(هُمُ الْمُتَّقُونَ)(5) ،(هُمُ الْمُهْتَدُونَ)(6) ، آنان قطعاً به درجه رشد و هدایت و تقوی رسیده اند.
بنابراین در تقدیر و تشکر باید اصولی را در نظر گرفت از جمله:
1. منصفانه باشد. امام علی علیه السلام می فرماید: تشکر بیش از حدّ، تملّق و کمتر
1. سوره بقره، آیه 186.
2. سوره انبیاء، آیه 31.
3. سوره بقره، آیه 187.
4. سوره حجرات، آیه 7.
5. سوره بقره، آیه 177.
6. سوره بقره، آیه 157.
ص:123
از حدّ، حسادت و عجز و تشکر به اندازه، انصاف است.(1)
2. از همه زحمت کشان باشد. گاهی گروهی تلاش می کنند، ولی از بعضی قدردانی می شود که این نوع تشکر به جای دلگرمی، سبب دلسردی افرادی می شود.
3. علنی باشد. تا هم نشانه تواضع و انصاف تشکر کننده باشد و هم سبب نشاط مورد تشکر و هم انگیزه ای برای بینندگان باشد.
4. جامع و کامل باشد. هم کتبی، هم شفاهی، هم مادّی و هم معنوی، هم رسمی و هم غیر رسمی.
5. از کار واقعی باشد. تشکر اگر از کار نمایشی و آماری و خودنمایی ها و خود اظهاری ها باشد، مردم را به نفاق و تظاهر سوق می دهد.
6. غرورآفرین نباشد. باید به گونه ای باشد که سبب غرور و رکود شخص مورد تشکر نشود و به او اعلام شود که راه رسیدن به مراحل بالاتر برای شما باز است.
7. از صمیم قلب باشد، نه منافقانه.
8. مفید و ماندگار باشد. بهتر است تشکر به گونه ای باشد که آثارش ماندگار و پر بهره باشد، نه با چیزهایی که زود از بین می رود و کم فایده است. مثلاً اگر خواستیم از ورزشکارانی که در دنیا مدال گرفته اند تشکر کنیم، سهمی از یک کارخانه تولید لباس ورزشی را به نام آنان کنیم تا ماندگار باشد، یا در آن کارخانه چند نفری از دوستان ورزشکار اشتغال یابند تا سود همیشگی برای او و برای روز سالمندی او قرار داده شود و تولید لباس ورزشی بیشتر و قهراً ارزان تر شود.
1. نهج البلاغه، حکمت ها.
ص:124
جایزه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای برندگان مسابقات، درخت خرما یا شتر حامله بوده که هر دو وسیله تولید هستند، ولی جوایز امروز مصرفی و دکوری و بی ثمر و لحظه ای و زود گذرند.