14. ایجاد رقابت و مسابقه
رقابت های مثبت، تأثیر بسیار نیکویی در پیدایش و تقویت انگیزه دارد.
البتّه رقابتی که در آن گناه و تحقیر و تخریب دیگران و انتقام گیری و تهمت و سؤظن نباشد.
دنیا، میدان مسابقه است و اسلام به مسابقه در جنبه های مختلف زندگی تأکید دارد. باید سعی کنیم در خانه و میان اعضای خانواده، در اداره و محیط اجتماعی، مدرسه و دانشگاه و کارخانه، فضای مسابقه و رقابت پدید آید.
حضرت سلیمان برای آوردن تخت بلقیس از منطقه سبأ، میان کارگزاران خود رقابت ایجاد کرد و فرمود: کدام یک از شما می تواند سریع تر آن را بیاورد؟ یکی گفت: قبل از بلند شدن از جایگاهت آن را می آورم.(قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقٰامِکَ)(1) دیگری گفت: در یک چشم بهم زدن می آورم.(قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ)(2)
تشویق به رقابت در کارهای خیر را قرآن با جملات (سٰابِقُوا)(3) ،(فَاسْتَبِقُوا)(4) و (سٰارِعُوا)(5) مطرح کرده است و حضرت علی علیه السلام در دعای کمیل از خداوند می خواهد که در میدان مسابقه شرکت کند. «حتی أسرح إلیک فی میادین السابقین» خدایا من در میدان های مسابقات بر همه پیشینیان سبقت گیرم و از همه شتابندگان به درگاهت زودترآیم.
همچنین اسلام به مسابقه تیراندازی، اسب سواری، شنا و کشتی تشویق
1. سوره نمل، آیه 39.
2. سوره نمل، آیه 40.
3. سوره حدید، آیه 21.
4. سوره بقره، آیه 148.
5. سوره آل عمران، آیه 133.
ص:73
کرده و توجه ویژه ای به نوع جایزه دارد. در دنیای امروز به برنده یک کاپ، یا گلدان یا مدال و وسایل مصرفی جایزه می دهند، امّا پیغمبر ما برای برندگان مسابقات، جوایز کاربردی و تولیدی مفید اهدا می کرد. همچون شتر حامله و یا درخت خرمای میوه دار.
جای بسیار تأسّف است که امروزه به جای رشد وپیشرفت و رقابت سالم، مسابقات معمولا منفی و در فضایی آلوده از کینه و حسادت بوده و همه به دنبال تخریب وتضعیف یکدیگرند و در تجمل گرایی وچشم هم چشمی وبه رخ کشیدن دارایی خود از یکدیگر سبقت می گیرند.
قرآن می فرماید: در کارهای خیر از هم سبقت بگیرید،(فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرٰاتِ)1 یا در توصیف مؤمنان عابد می فرماید:(یُسٰارِعُونَ فِی الْخَیْرٰاتِ وَ أُولٰئِکَ مِنَ الصّٰالِحِینَ)(2) فلانی خدمت می کند، من چرا انجام ندهم. او درسش را می خواند، نماز می خواند، رابطه با خدا دارد، من چرا چنین نباشم؟
قرآن می فرماید:(وَ یُؤْثِرُونَ عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کٰانَ بِهِمْ خَصٰاصَهٌ)(3) ، یک عدّه ای از خود گذشتند و دیگران را بر خود مقدم داشتند. حال بنگر خود کجای راهی.
پیامبر عزیز اسلام از طریق برگزاری مسابقه در مسائل مختلف معنوی، علمی وآموزشی و در ورزش و تربیت بدنی انگیزه ایجاد می کرد.
آن حضرت، خود در مسابقات اسب سواری و تیراندازی شرکت می کرد و یا در آن مسابقات جایزه می داد.(4)
خبر رسید که عده ای از مشرکان به قصد دستبرد به گوسفندان مردم به
1. سوره بقره، آیه 148.
2. سوره آل عمران، آیه 114.
3. سوره حشر، آیه 9.
4. کافی، ج 5، ص 49.
ص:74
اطراف مدینه آمده اند. پیامبر و جمعی از اصحاب برای سرکوبی آنان از مدینه خارج شدند و مشرکان را فراری دادند. در راه برگشت، قتاده عرض کرد: یا رسول اللّه مایلید با هم مسابقه بدهیم؟ پیامبر فرمود: بله. مسابقه دادند و پیامبر برنده شد.(1)
از انس بن مالک پرسیدند: آیا در زمان رسول خدا شما مسابقه داشتید؟ گفت: آری، یکبار پیامبر با اسبی که بر آن سوار بود مسابقه گذارد و پس از برنده شدن بسیار خوشحال بود.(2)
روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به صحرا رفت و چوپانی که به قدرت و زور بازو مشهور بود، به آن حضرت گفت: حاضری با من کشتی بگیری؟ حضرت پرسید: جایزه چه باشد؟ گفت: یک گوسفند. پیامبر با او کشتی گرفت و بر او پیروز شد.
جوان اعرابی گفت: یکبار دیگر؟ حضرت فرمود: جایزه چیست؟ گفت: گوسفندی دیگر. حضرت دوباره با او کشتی گرفت و او را بر زمین زد. بادیه نشین گفت: تاکنون کسی نتوانسته بود پشت مرا به زمین بزند، اکنون دینت را بر من عرضه کن. پیامبر، اسلام را به او عرضه کرد و او مسلمان شد و آن حضرت دو گوسفندش را به او بازگرداند.(3)
15. چشم پوشی از لغزش ها
عفو و اغماض نسبت به کسی که مسئولیتی را بر عهده داشته و درست انجام نداده، فرصتی است تا فرد با انگیزه ای دو چندان کار را از سر گیرد.
کودکان و نوجوانان باید وارد میدان عمل شوند تا در میان یک دور آزمون
1. کافی، ج 5، ص 50.
2. عوالی اللالی، ج 3، ص 265.
3. مستدرک الوسائل، ج 14، ص 82.
ص:75
و خطا، تجربه بیاموزند و بزرگترها از خطاهای آنان درگذرند.
پس باید به افراد مجال و فرصت عمل داد. پدر یا مسئول اداره یا مسئول یک جامعه اگر از سعه صدر بی بهره باشد، افراد زیر دستش را از رشد محروم کرده است.
انگیزه ای که از طریق تنبیه، ترس و مجازات پدید آید، دوام ندارد و چنین انگیزه ای برای رشد شخصیت مفید نیست. تشویق، عفو، تسامح، از عوامل بسیار مهم در پرورش و ایجاد انگیزه محسوب می شود. قرآن این درس را در ضمن قصه حضرت یونس علیه السلام یادآوری فرموده است.
هنگامی که حضرت یونس علیه السلام از هدایت مردم زمانه اش مأیوس گردید، با حالت قهر از آنها جدا شده و سوار بر کشتی دور شد. کشتی دچار طوفان شد و چاره کار را در سبک کردن بار و سپس نفرات کشتی دیدند، که برای نجات همگان، برخی فدای دیگران شوند. قرعه زدند و آن حضرت انتخاب شد. وی را گرفتند و به دریا افکندند و نهنگی حضرت یونس را بلعید.
قرآن می فرماید: یونس درون شکم ماهی و در آن ظلمات، به مناجات پرداخته و از اینکه چرا مردم را تنها گذارده، از خدا طلب بخشش می کرد. سرانجام پس از گذشت چند روز، نهنگ وی را به ساحل دریا افکند و دوباره ماموریت پیدا کرد به آن شهر برگردد.
از طرفی مردم آن شهر که پس از رفتن پیامبر از میانشان متنبه شدند، به درگاه خداوند توبه کرده و ایمان آورده بودند، خداوند نیز عذاب را از آنان برداشت و دوباره حضرت یونس را به سوی آنان فرستاد.
ص:76
16. کار متناسب با استعداد
عامل استعداد در میان بقیه ی عوامل نقش کلیدی دارد. کاری که به عهده ی افراد واگذار می شود حتماً باید با استعداد و توانایی های آنان تناسب داشته باشد. هرکاری استعداد خاص را می طلبد.
بسیارند افرادی که در رشته ای که استعداد ندارند کار می کنند. این مسأله در مراکز آموزشی نظیر دانشگاه ها کاملاً مشهود است.
چه بسا افرادی که استعداد ادبیات دارند و در رشته ی پزشکی یا مهندسی درس می خوانند. روشن است که سرنوشت چنین دانشجویانی چه خواهد شد. اینان اگر پزشک شوند به دلیل عدم علاقه، پزشک خوبی نخواهند بود. می گویند: داروین پدرش پزشک بود و دوست داشت پسرش نیز طبیب شود. او را به دانشکده ی پزشکی فرستاد، امّا پسر موفّقیتی نداشت، پدرش او را به کلیسا فرستاد تا کشیش شود. در آن رشته هم شکست خورد، زیرا این رشته هم مطابق ذوق و استعداد وی نبود. سرانجام به رشته ی علوم طبیعی رفت و در این رشته موفّق شده و نبوغ خاصّی پیدا کرد.
بنابراین هرکس باید استعداد و تمایلات ذاتی خود را کشف کند. مثلاً بنده استعداد شعر و شاعری ندارم و از این جهت کمتر شعر می خوانم.
متأسّفانه اعتباراتی که به غلط در جامعه هزینه می شود، عامل مهمی در انحراف استعدادهاست. گاهی مواجه می شویم با دخترانی که استعداد خیاطی فوق العاده ای دارند، امّا چون دختران فامیل دیپلم گرفته اند یا دانشگاه رفته اند، با زور می خواهد دیپلم یا لیسانس بگیرد.
تبلیغات اجتماعی در این نوع ارزش سازی فوق العاده مؤثر است. باید رسانه های جمعی و مقررات و خدمات و تحصیلات دولتی و انواع بیمه ها و
ص:77
مزایا و جایگاه اجتماعی و تبلیغات فرهنگ مردم را آنگونه هدایت کنند که مردم بدانند که یک خیاط یا آشپز موفق قطعاً از یک مهندس ناموفق سهم بیشتری در رفع نیازمندی های جامعه دارد.