12. عدالت
جامعه ای که در آن عدالت حاکم است، کار کردن به ویژه تولید و ابتکار مقرون به پیشرفت است. خانواده ای که در آن تبعیض نباشد، اداره ای که افرادش براساس لیاقت انتخاب شده باشند، کارگاهی که هرکس به قدر استعداد و تلاشی که کار می کند از منافع آن بهره مند شود، در چنین مجموعه هایی انگیزه و نشاط کار بیشتر شده و حس مسابقه در کار روز به روز شعله ورتر می گردد. در مقابل اگر ظلم و تبعیض برقرار باشد، استعدادها کم فروغ شده و گرد یأس و تنبلی روحیه آنان را فرامی گیرد. وقتی رابطه جای
ص:70
ضابطه را بگیرد، انگیزه ها به شدّت لطمه می بیند.
توجه به سخنان بلند وحکمت های فاخر امام علی علیه السلام در این زمینه، نشان دهنده نقش عدل در ایجاد انگیزه است:
عدل، زندگی است. «العَدلُ حیاه»
عدل، عامل اصلاح جامعه است. «العَدلُ یُصلِحُ البرِیَّه»
هیچ چیز مثل عدل، آبادانی به دنبال ندارد. «ما عمرت البُلدان بِمِثلِ العَدل»
با عدل برکات چند برابر می شود. «بِالعَدلِ تَتَضاعَفُ البَرکات»
هر کس بر اساس عدل و عدالت رفتار کند، خداوند رحمتش را بر او سرازیر و فراگیر می سازد. «مَن عَدَلَ فِی البِلادِ نَشَرَ اللَّهُ عَلیه الرَّحمَه»
هرکس با عدل رفتار کند، فرمانش تأثیرگذار می شود. «مَن عَدَلَ نَفَذَ حُکمه»
کسی که به عدل رفتار کند، منزلت ومحبوبیتش بیشتر می شود. «مَن عَدَلَ عَظُمَ قَدرُه»
کسی که بر اساس عدل رفتار کند، خداوند زمامداریش را حفظ و نگه می دارد. «مَن عَملَ بِالعَدلِ حَصن اللّهُ مُلکه)(1)
حتی در خانه ای که والدین رفتار عادلانه دارند، فرزندان انگیزه ونشاط بیشتری برای کار و تلاش در هر زمینه ای دارند. از این رو رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بین فرزندانتان به عدل رفتار کنید همان گونه که دوست دارید با شما به عدل رفتار شود. «اِعدلوا بین أولادکم کما تحبّون أن یعدلوا بینکم»(2)
1. غررالحکم.
2. مکارم الاخلاق، ص 220.
ص:71
13. همیاری
تعاون و همکاری، عامل انگیزه های فردی و اجتماعی است.
فرض کنید خانم خانه داری بخواهد تحصیل کند یا حرفه ای را فراگیرد، اگر مرد خانه از آن استقبال کند و کمک کار او باشد و فرزندان نیز بخشی از کارهای مادر را تقبّل کنند، در چنین جوّ همکاری، مادر نیز انگیزه و تلاشش چندبرابر می شود. امّا اگر عکس العمل خانواده منفی باشد، از انگیزه و تلاش او کاسته می گردد.
همچنین بچه های خانواده ای که بزرگترها گرفتار تضاد و تناقض و اختلافات هستند، در زندگی فاقد اراده ای محکم خواهند بود و در این صورت در کارشان انگیزه استوار و قوی نخواهند داشت.
قرآن کریم درباره همکاری والدین وفرزندان به همکاری اسماعیل و پدرش ابراهیم در ساختن و بازسازی کعبه وپاکیزه نگه داشتن مسجد برای عبادت کنندگان اشاره می کند.(1)
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: رحمت خدا برپدری که با فرزندش در خوبی ها همکاری کند.(2)
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که به امور خانه کمک می کند، خداوند نامش را در دیوان شهیدان می نویسد.(3)
1. سوره بقره، آیه 127.
2. فقه الرضا، ص 336.
3. جامع الاخبار، ص 102.
ص:72
14. ایجاد رقابت و مسابقه
رقابت های مثبت، تأثیر بسیار نیکویی در پیدایش و تقویت انگیزه دارد.
البتّه رقابتی که در آن گناه و تحقیر و تخریب دیگران و انتقام گیری و تهمت و سؤظن نباشد.
دنیا، میدان مسابقه است و اسلام به مسابقه در جنبه های مختلف زندگی تأکید دارد. باید سعی کنیم در خانه و میان اعضای خانواده، در اداره و محیط اجتماعی، مدرسه و دانشگاه و کارخانه، فضای مسابقه و رقابت پدید آید.
حضرت سلیمان برای آوردن تخت بلقیس از منطقه سبأ، میان کارگزاران خود رقابت ایجاد کرد و فرمود: کدام یک از شما می تواند سریع تر آن را بیاورد؟ یکی گفت: قبل از بلند شدن از جایگاهت آن را می آورم.(قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقٰامِکَ)(1) دیگری گفت: در یک چشم بهم زدن می آورم.(قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ)(2)
تشویق به رقابت در کارهای خیر را قرآن با جملات (سٰابِقُوا)(3) ،(فَاسْتَبِقُوا)(4) و (سٰارِعُوا)(5) مطرح کرده است و حضرت علی علیه السلام در دعای کمیل از خداوند می خواهد که در میدان مسابقه شرکت کند. «حتی أسرح إلیک فی میادین السابقین» خدایا من در میدان های مسابقات بر همه پیشینیان سبقت گیرم و از همه شتابندگان به درگاهت زودترآیم.
همچنین اسلام به مسابقه تیراندازی، اسب سواری، شنا و کشتی تشویق
1. سوره نمل، آیه 39.
2. سوره نمل، آیه 40.
3. سوره حدید، آیه 21.
4. سوره بقره، آیه 148.
5. سوره آل عمران، آیه 133.
ص:73
کرده و توجه ویژه ای به نوع جایزه دارد. در دنیای امروز به برنده یک کاپ، یا گلدان یا مدال و وسایل مصرفی جایزه می دهند، امّا پیغمبر ما برای برندگان مسابقات، جوایز کاربردی و تولیدی مفید اهدا می کرد. همچون شتر حامله و یا درخت خرمای میوه دار.
جای بسیار تأسّف است که امروزه به جای رشد وپیشرفت و رقابت سالم، مسابقات معمولا منفی و در فضایی آلوده از کینه و حسادت بوده و همه به دنبال تخریب وتضعیف یکدیگرند و در تجمل گرایی وچشم هم چشمی وبه رخ کشیدن دارایی خود از یکدیگر سبقت می گیرند.
قرآن می فرماید: در کارهای خیر از هم سبقت بگیرید،(فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرٰاتِ)1 یا در توصیف مؤمنان عابد می فرماید:(یُسٰارِعُونَ فِی الْخَیْرٰاتِ وَ أُولٰئِکَ مِنَ الصّٰالِحِینَ)(2) فلانی خدمت می کند، من چرا انجام ندهم. او درسش را می خواند، نماز می خواند، رابطه با خدا دارد، من چرا چنین نباشم؟
قرآن می فرماید:(وَ یُؤْثِرُونَ عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کٰانَ بِهِمْ خَصٰاصَهٌ)(3) ، یک عدّه ای از خود گذشتند و دیگران را بر خود مقدم داشتند. حال بنگر خود کجای راهی.
پیامبر عزیز اسلام از طریق برگزاری مسابقه در مسائل مختلف معنوی، علمی وآموزشی و در ورزش و تربیت بدنی انگیزه ایجاد می کرد.
آن حضرت، خود در مسابقات اسب سواری و تیراندازی شرکت می کرد و یا در آن مسابقات جایزه می داد.(4)
خبر رسید که عده ای از مشرکان به قصد دستبرد به گوسفندان مردم به
1. سوره بقره، آیه 148.
2. سوره آل عمران، آیه 114.
3. سوره حشر، آیه 9.
4. کافی، ج 5، ص 49.
ص:74
اطراف مدینه آمده اند. پیامبر و جمعی از اصحاب برای سرکوبی آنان از مدینه خارج شدند و مشرکان را فراری دادند. در راه برگشت، قتاده عرض کرد: یا رسول اللّه مایلید با هم مسابقه بدهیم؟ پیامبر فرمود: بله. مسابقه دادند و پیامبر برنده شد.(1)
از انس بن مالک پرسیدند: آیا در زمان رسول خدا شما مسابقه داشتید؟ گفت: آری، یکبار پیامبر با اسبی که بر آن سوار بود مسابقه گذارد و پس از برنده شدن بسیار خوشحال بود.(2)
روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به صحرا رفت و چوپانی که به قدرت و زور بازو مشهور بود، به آن حضرت گفت: حاضری با من کشتی بگیری؟ حضرت پرسید: جایزه چه باشد؟ گفت: یک گوسفند. پیامبر با او کشتی گرفت و بر او پیروز شد.
جوان اعرابی گفت: یکبار دیگر؟ حضرت فرمود: جایزه چیست؟ گفت: گوسفندی دیگر. حضرت دوباره با او کشتی گرفت و او را بر زمین زد. بادیه نشین گفت: تاکنون کسی نتوانسته بود پشت مرا به زمین بزند، اکنون دینت را بر من عرضه کن. پیامبر، اسلام را به او عرضه کرد و او مسلمان شد و آن حضرت دو گوسفندش را به او بازگرداند.(3)