1. برنامه ریزی و نظم
برنامه ریزی انسان را مقیّد می کند و موجب می گردد تا آسان تر بر راحت طلبی ها پیروز شود. به ویژه برنامه ریزی های اجتماعی افراد سست و بی انگیزه را هم به دنبال خویش می کشاند. به عنوان مثال:
اداراتی که برنامه منظم برای نماز دارند و اکثریت در نماز شرکت می کنند، دیگرانی را که سست هستند تشویق می کند.
نظم و برنامه ریزی دقیق حرکت ماشین ها و قطارها و هواپیماها، انگیزه مردم را در حضور به موقع بیشتر می کند.
در ماه رمضان که خانواده برای روزه گرفتن برنامه دارند، برای اهل خانه روزه گرفتن آسان تر از غیر ماه رمضان است که برنامه ای برای روزه گرفتن در کار نیست.
وقتی برنامه ریزی شد، آدمهای بی انگیزه هم انگیزه دار می شوند.
امام رضا علیه السلام می فرماید: موقع نماز که شد، تا گفتند: «حیّ علی الصلاه» چنان به طرف مسجد بروید تا آن کسی که اهل مسجد و نماز نیست بگوید: همه که دارند نماز می خوانند، پس من هم نماز بخوانم.
آری، باید در خانه و جامعه و اداره و مکان های عمومی چنان فضاسازی کنیم که همه ی افراد برای انجام تکالیف فردی و اجتماعی خود انگیزه بیشتری پیدا کنند.
نظم و هماهنگی برای انسان بسیار جذّاب و دلپسند است.
ص:61
زیبایی، محصول نظم و تناسب در اشیا می باشد. خداوند در آفرینش جهان همه چیز را به اندازه و با نظم آفریده است؛(إِنّٰا کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْنٰاهُ بِقَدَرٍ)(1) و آسمان را برافراشت و میزان و معیار قرار داد.(وَ السَّمٰاءَ رَفَعَهٰا وَ وَضَعَ الْمِیزٰانَ)(2) شب و روز و خورشید و ماه هرکدام را در جای خود قرار داد و رشد و تعالی انسان را در پرتو نظم و برنامه تعریف کرد.
اسلام عزیز عبادات را در قالب نظم خاصی تنظیم فرموده است. نماز در وقت هایی خاص، روزه در ماهی خاص، حج در موسمی خاص، نماز قبل از وقت باطل و نماز اول وقت بهترین است و نماز با تأخیر مشمول کسری ثواب است و نماز بعد از وقت مجازات دارد.
نظم در زندگی افراد، خوشایند ناظران است و انگیزه عمل را در آنان تقویت می کند.
بزرگی گفته است: برنامه ریزی، وقت انسان را زیاد می کند.
در حقیقت نظم و برنامه ریزی در هر کاری، بهره وری را بالا می برد.
2. نظارت و کنترل
داشتن سازمان و تشکیلات و به ویژه توجه به حضور و غیاب افراد و نظارت و پیگیری، انگیزه را در افراد زیاد می کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هرگاه نماز صبح می خواندند، با نگاهشان جمعیت را حضور و غیاب می کرد و اگر کسی غایب بود، دلیلش را جویا می شد، اگر مسافرت بود برایش دعا می کرد و اگر بیمار بود به عیادتش می رفت.
به هر حال همین که مردم می دانستند توجه و نظارتی در کار است، برای
1. سوره قمر، آیه 49.
2. سوره الرّحمن، آیه 7.
ص:62
حضور نماز جماعت انگیزه بیشتری پیدا می کردند.
قرآن در قصه ی حضرت سلیمان می فرماید: سلیمان بر تمام افرادی که تحت فرمانش بودند نظارت دقیق داشت، حتی بر پرندگان. روزی هدهد غایب بود، فرمود: هدهد کجاست؟ چرا هدهد را نمی بینم؟(1) این نظارت و کنترل عامل مهمی در حفظ انگیزه و تعهد در افراد و جامعه است.
3. دسترسی به امکانات
برای انجام هر کاری نیاز به مقدّماتی است. از این رو داشتن حداقل امکانات، در ایجاد و حفظ انگیزه عامل مؤثری است. آدمی که از امکانات بی بهره است، نشاطش اندک و اراده اش سست می گردد. قرآن می فرماید: برای ترساندن دشمنان خدا هرچه در توان دارید آماده کنید.(وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ)(2)
البتّه توکّل و اخلاص و امدادهای الهی، با تهیه تدارکات و تجهیزات منافاتی ندارد. قرآن در یکجا می فرماید: خدا پرندگان را در آسمان نگه می دارد.(مٰا یُمْسِکُهُنَّ إِلاَّ الرَّحْمٰنُ)(3) و در جای دیگر می فرماید:(وَ مٰا مِنْ دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ وَ لاٰ طٰائِرٍ یَطِیرُ بِجَنٰاحَیْهِ)(4) پرنده با دو بال پرواز می کند. بنابراین گرچه خداوند پرنده را در فضا حفظ می کند، امّا این حفاظت توسط دو بال و بال زدن خود اوست.
در تاریخ می خوانیم که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جمعی از مسلمانان را به منطقه ای فرستادند تا از ابزار نظامی آنان بازدید کرده و شیوه بکارگیری آن را فراگیرند و به سایر مسلمانان یاد دهند.
1. سوره نمل، آیه 20.
2. سوره انفال، آیه 60.
3. سوره ملک، آیه 19.
4. سوره انعام، آیه 38.
ص:63
بنابراین تهیه و دسترسی به امکانات و تجهیزات و مهارت ها، اراده انسان را نسبت به کار آسان تر و بیشتر و سریع تر می کند و منافاتی با حفاظت خداوند ندارد.