سرپرستى مریم
این آیه به گوشه دیگرى از داستان مریم اشاره نموده، مى فرماید: «آنچه را درباره سرگذشت مریم و زکریّا براى تو بیان کردیم از خبرهاى غیبى است که به تو وحى مى کنیم» (ذلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ).
زیرا این داستان ها به این صورت (صحیح و خالى از هرگونه خرافه) در هیچ یک از کتاب هاى پیشین که تحریف یافته است، وجود ندارد و سند آن تنها وحى آسمانى قرآن است.
آن گاه در ادامه این سخن مى گوید: «در آن هنگام که آنها قلم هاى خود را براى (قرعه کشى و) تعیین سرپرستى مریم، در آب افکندند، تو حاضر نبودى و نیز هنگامى که (علماى بنى اسرائیل براى کسب افتخار سرپرستى او) با هم کشمکش داشتند حضور نداشتى» و ما همه اینها را از طریق وحى به تو گفتیم (وَ مَا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلاَمَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَ مَا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُونَ).
همان گونه که در تفسیر آیات قبل گفته شد، مادر مریم پس از وضع حمل، نوزاد خود را در پارچه اى پیچیده به معبد آورد، و به علما و بزرگان بنى اسرائیل خطاب کرد : این نوزاد براى خدمت خانه خدا نذر شده است، سرپرستى او را بر عهده بگیرید. چون مریم از خانواده اى بزرگ (خانواده عمران) و معروف به پاکى و درستى بود، براى سرپرستى او عابدان بنى اسرائیل بر یکدیگر پیشى مى گرفتند، و به همین جهت چاره اى جز قرعه نیافتند. به کنار نهرى آمدند و قلم ها و چوب هایى که با آن قرعه مى زدند، حاضر کردند و نام هر یک را به یکى از آنها نوشتند، هر قلمى در آب فرو مى رفت برنده قرعه نبود، تنها قلمى که روى آب باقى ماند، قلمى بود که نام زکریّا بر آن نوشته شده بود.
به این ترتیب، سرپرستى زکریّا نسبت به مریم مسلّم شد، و در واقع از همه سزاوارتر بود، زیرا علاوه بر دارا بودن مقام نبوّت، شوهر خاله مریم بود (ر.ک: ج2، ص 634 و 635).
ادامه داستان حضرت مریم (ع)
(إِذْ قَالَتِ الْمَلاَئِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهآ فِی الدُّنْیَا وَالاْخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ * وَیُکَلِّمُ النَّاسَ فِى الْمَهْدِ وَکَهْلا وَمِنَ الصَّالِحِینَ)
(به یاد آورید) هنگامى را که فرشتگان گفتند: «اى مریم! خداوند تو را به کلمه اى] = وجود باعظمتى [از سوى خود بشارت مى دهد که نامش «مسیح، عیسى پسر مریم» است؛ در حالى که در دنیا وآخرت، آبرومند؛ و از مقرّبان (الهى) خواهد بود. * و با مردم، در گاهواره و در حال میانسالى سخن خواهد گفت؛ و از صالحان است». (سوره آل عمران، آیات 45-46)
تفسیر :
بشارت تولّد مسیح
از این آیه به بعد به بخش مهمّ دیگرى از زندگى مریم یعنى جریان تولّد فرزندش حضرت مسیح (علیه السلام) مى پردازد و نکات مهمّى را در این باره شرح مى دهد. نخست مى فرماید: به یاد آور «هنگامى را که فرشتگان گفتند: اى مریم! خداوند تو را به کلمه اى (وجود باعظمتى) از سوى خودش، بشارت مى دهد که نامش مسیح، عیسى (علیه السلام)
پسر مریم است» (إِذْ قالَتِ الْمَلاَئِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ). (364)
«در حالى که هم در این جهان و هم در جهان دیگر، آبرومند و باشخصیّت واز مقرّبان (درگاه خدا) خواهد بود» (وَجِیهًا فِى الدُّنْیَا وَالاْخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ).
توجّه به نکات ذیل در تکمیل تفسیر آیه مفید به نظر مى رسد :
1. در این آیه و دو آیه دیگر از «مسیح» به عنوان «کَلِمَه» یاد شده است. این تعبیر در کتب «عهد جدید» نیز دیده مى شود.
درباره اینکه چرا به عیسى «کلمه» گفته شده در میان مفسّران سخن بسیار است امّا بیشتر به نظر مى رسد علّت آن تولّد فوق العاده مسیح (علیه السلام) است که مشمول (إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا
أَرَادَ شَیْئًا أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونَ)(365) است، یا به دلیل این است که قبل از تولّد، خداوند بشارت او را در کلامى به مادرش داده بود.
و نیز ممکن است علّت این تعبیر این باشد که «کلمه» در اصطلاح قرآن به معناى مخلوق به کار مى رود مانند: (قُلْ لَوْ کَانَ الْبَحْرُ مِدَادًا لِکَلِمَاتِ رَبِّى لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کَلِمَاتُ رَبِّى وَ لَوْ جِئْنَا بِمِثْلِهِ مَدَدًا) «بگو: اگر دریاها به صورت مرکّب براى نوشتن کلمات پروردگار من شوند آنها تمام مى شوند پیش از آنکه کلمات پروردگار من تمام گردد هرچند همانند دریاها را بر آن بیفزاییم». (366)
در این آیه منظور از «کلمات خدا» همان مخلوقات اوست، و از آنجا که مسیح (علیه السلام) یکى از مخلوقات بزرگ خدا بوده است، اطلاق کلمه بر او شده که در ضمن پاسخى به مدّعیان الوهیّت عیسى (علیه السلام) نیز بوده باشد.
2. اطلاق «مسیح» به معناى مسح کننده یا مسح شده بر عیسى (علیه السلام) ممکن است از این نظر باشد که او با کشیدن دست بر بدن بیماران غیر قابل درمان، آنها را به فرمان خدا شفا مى داد، و چون این افتخار از آغاز براى او پیش بینى شده بود، خدا نام او را قبل از تولّد «مسیح» گذاشت.
و یا براى آن است که خداوند او را از ناپاکى و گناه مسح کرد و پاک گردانید.
3. قرآن در این آیه و آیات متعدّد دیگر صریحآ عیسى (علیه السلام) را فرزند مریم معرّفى کرد تا پاسخى به مدّعیان الوهیّت عیسى (علیه السلام) باشد، زیرا کسى که از مادر متولّد مى شود و مشمول تمام تغییرات دوران جنین و تحوّلات جهان مادّه است، چگونه مى تواند خدا باشد؛ خدایى که از دگرگونى ها برکنار است.
در آیه بعد به یکى از فضایل و معجزات حضرت مسیح (علیه السلام) اشاره مى کند، مى گوید : «او با مردم در گهواره، و در حال کهولت (میانسال شدن) سخن خواهد گفت و او از صالحان است» (وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ فِى الْمَهْدِ وَ کَهْلاً وَ مِنَ الصَّالِحِینَ).
همان گونه که در سوره مریم خواهد آمد، مریم براى رفع اتّهام از خودش که فرزندى بدون پدر به دنیا آورده بود، به فرمان خدا به گاهواره نوزادش عیسى (علیه السلام)
اشاره کرد. او در همان حال به سخن درآمد و با زبان فصیح و گویا مقام بندگى خویش را در مقابل خدا و نیز مقام نبوّت خود را آشکار ساخت.
و از آنجا که غیر ممکن است پیامبرى این چنین باعظمت از رحم آلوده اى بیرون آید، پاکدامنى مادرش را با این اعجاز اثبات نمود.
باید توجّه داشت که کلمه «مَهد» به معناى محلّى است که براى خواب و استراحت نوزاد آماده مى کنند، و نزدیک به معناى «گهواره» در فارسى است با این تفاوت که در گهواره، مفهوم جنبش و حرکت افتاده است در حالى که «مَهد» مفهوم عامى دارد و هرگونه محلّى را که براى نوزاد آماده کنند شامل مى شود.
ظاهر آیات سوره مریم این است که او در همان روزهاى آغاز تولّدش زبان به سخن گشود، کارى که عادتآ براى هیچ نوزادى ممکن نیست، و این خود یک معجزه بزرگ بود. ولى سخن گفتن در میانسالى و کهولت(367) یک امر کاملاً عادى است و ذکر این دو با هم در آیه مورد بحث ممکن است اشاره به این باشد که او در گاهواره همان گونه سخن مى گفت که در موقع رسیدن به کمال عمر سخنانى سنجیده و پرمحتوا و حساب شده نه سخنانى کودکانه.
این احتمال نیز وجود دارد که این تعبیر اشاره به این حقیقت باشد که مسیح (علیه السلام) از آغاز تولّد تا زمانى که به سنّ کهولت رسید، همواره سخن حق مى گفت ودر راه ارشاد وتبلیغ خلق گام برمى داشت.
به علاوه، این تعبیر درباره عیسى (علیه السلام) گویى یک نوع پیشگویى و اشاره به آینده عمر اوست، زیرا مى دانیم طبق تواریخ، حضرت مسیح (علیه السلام) هرگز در این جهان و در میان مردم به سنّ پیرى نرسید، بلکه در سنّ 33 سالگى از میان مردم بیرون رفت، و خدا او را به آسمان برد، و مطابق روایات متعدّدى در عصر ظهور حضرت مهدى (علیه السلام) به میان مردم بازمى گردد. (و با آنها سخن مى گوید، همان گونه که در آغاز عمر سخن مى گفت).(368)
تعبیر به «مِن الصّالِحین» نشان مى دهد که صالح و شایسته بودن از بزرگ ترین افتخاراتى است که نصیب انسان مى شود، وگویى همه ارزش هاى انسانى در آن جمع است (ر.ک: ج 2، ص 637 ـ 641).