مبارزه با یک رسم زشت جاهلى
در دوران جاهلیّت، زن هیچ ارزش و مقامى در جامعه عرب نداشت و به همین جهت، براى جدایى، یا زیر فشار قرار دادن او، راه هاى زشتى وجود داشت که یکى از آنها «ایلاء»(234) ـ به معناى سوگند خوردن بر ترک عمل زناشویى ـ بود. به این ترتیب که هر زمان مردى از همسر خود متنفّر مى شد سوگند یاد مى کرد که با او همبستر نگردد و با این راه غیر انسانى، همسر خود را در تنگنا مى گذاشت؛ نه او را رسمآ طلاق مى داد تا آزادانه شوهر انتخاب کند و نه بعد از آن حاضر مى شد آشتى کرده و با همسر خود زندگى مطلوبى داشته باشد.
البتّه روشن است که مردان خود غالبآ تحت فشار قرار نمى گرفتند چون همسران متعدّدى داشتند.
آیات مورد بحث با این سنّت غلط مبارزه مى کند و راه گشودن این سوگند را بیان مى دارد، مى فرماید: «کسانى که زنان خود را ایلاء مى کنند (سوگند مى خورند که با آنها آمیزش جنسى نکنند) حق دارند چهار ماه انتظار کشند» (لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ).
این چهار ماه مهلت براى این است که وضع خویش را با همسر خود روشن کنند و زن را از این نابسامانى نجات دهند.
آن گاه مى افزاید: «اگر (در این فرصت) تصمیم به بازگشت گرفتند، خداوند آمرزنده و مهربان است» (فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).
آرى، خداوند گذشته او را در این مسأله و همچنین شکستن سوگند را بر او مى بخشد، هرچند کفّاره آن ـ چنانکه خواهیم گفت ـ به قوّت خود باقى است.
در آیه بعد مى افزاید: «و اگر تصمیم به جدایى گرفتند (آن هم با شرایطش مانعى ندارد؛ زیرا) خداوند شنوا و داناست» (وَ إِنْ عَزَمُوا الطَّلاَقَ فَإِنَّ اللهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ).
و هرگاه مرد هیچ یک از این دو راه را انتخاب نکند، یعنى نه به زندگى سالم زناشویى بازگردد و نه زن را با طلاق رها سازد، در اینجا حاکم شرع دخالت مى کند و مرد را به زندان مى اندازد و بر او سخت مى گیرد که بعد از گذشتن چهار ماه، مجبور شود یکى از دو راه را برگزیند و زن را از حال بلاتکلیفى درآورَد.
به این ترتیب، با اینکه اسلام حکم «ایلاء» (سوگند خوردن بر ترک آمیزش جنسى) را به کلى ابطال نکرده امّا آثار سوء آن را از بین برده، زیرا به کسى اجازه نمى دهد، از این راه، همسرش را سرگردان سازد، و اگر مى بینیم مدت چهار ماه به عنوان ضرب الاجل تعیین کرده، نه به خاطر این است که مى توان از این طریق مقدارى از حقوق زناشویى را باطل کرد، بلکه از این نظر است که آمیزش جنسى به عنوان یک واجب شرعى در هر چهار ماه لازم است (البتّه این در صورتى است که زن بر اثر طول مدت به گناه نیفتد، لذا در مورد زنان جوان که بیم گرفتارى در گناه باشد لازم است این فاصله کمتر شود).
نکته ها :
1. ایلاء یک حکم استثنایى است
در آیات گذشته سخن از سوگندهاى لغو و بى اثر بود و گفتیم هر سوگندى که براى کار خلافى باشد، جزءِ سوگندهاى لغو و بیهوده است و شکستن آن هیچ محذورى ندارد و مطابق این حکم، باید سوگند بر ترک وظیفه زناشویى مطلقآ اثرى نداشته باشد در حالى که در اسلام براى آن کفّاره قرار داده شده(235) (همان کفّاره شکستن قسم که در
بحث سابق گفته شد) این در حقیقت مجازاتى است براى مردان لجوج تا براى ابطال حقوق زن، به این شیوه ناجوانمردانه متوسّل نشوند و این کار را تکرار نکنند.
2. مقایسه حکم اسلام و دنیاى غرب
در غرب و سنّت هاى جاهلى آنها نیز چیزى شبیه ایلاء وجود دارد که آن را جدایى جسمانى مى نامند.
توضیح اینکه چون طلاق در میان مسیحیان نیست، بعد از انقلاب کبیر فرانسه، یکى از راه هایى که براى جدایى میان زن و مردى که حاضر نبودند با هم زندگى کنند تصویب شد، جدایى جسمى بود و آن این بود که زن و مرد موقّتآ از هم جدا شده و در خانه هاى جداگانه زندگى مى کردند (وظیفه انفاق از سوى مرد و تمکین از سوى زن ساقط مى شد ولى رابطه ازدواج برقرار بود) با این حال نه مرد مى توانست همسر دیگرى اختیار کند و نه زن مى توانست شوهر نماید. مدّت این جدایى ممکن بود تا سه سال ادامه یابد و بعد از این مدّت ناچار بودند با هم زندگى کنند. (236)
گرچه دنیاى غرب این جدایى را تا سه سال اجازه مى دهد، ولى اسلام اجازه نمى دهد بیش از چهار ماه این وضع نابسامان ادامه یابد، مرد باید بعد از این مدّت وضع خود را روشن سازد و اگر سرپیچى کند، حکومت اسلامى مى تواند او را تحت فشار قرار دهد تا کار را یکسره کند.