مهر، یک پشتوانه اجتماعى براى زن
در عصر جاهلیّت نظر به اینکه براى زنان ارزشى قائل نبودند، غالبآ مهر را که حقّ مسلّم زن بود، در اختیار اولیاى آنها قرار مى دادند و آن را ملک مسلّم آنان مى دانستند.
گاهى نیز مهر یک زن را ازدواج زن دیگرى قرار مى دادند به این گونه که مثلاً برادرى، خواهر خود را به ازدواج دیگرى درمى آورد که او هم در مقابل، خواهر خود را به ازدواج وى درآورد، وم َهر این دو زن همین بود.
اسلام بر این رسوم ظالمانه خطّ بطلان کشید و مَهر را به عنوان یک حقّ مسلّم به زن اختصاص داد، و در آیات قرآن کرارآ مردان را به رعایت کامل این حق توصیه کرده است.
در اسلام براى مهر مقدار معیّنى تعیین نشده و بسته به توافق دو همسر است. اگرچه در روایات فراوانى تأکید شده که مهر را سنگین قرار ندهند، این یک حکم الزامى نیست بلکه مستحب است.
اکنون این سؤال پیش مى آید که مرد و زن هر دو از ازدواج و زناشویى به طور یکسان بهره مى گیرند و پیوند زناشویى پیوندى است بر اساس منافع متقابل طرفین، بااین حال چه دلیلى دارد که مرد مبلغى به عنوان مهر به زن بپردازد؟
وانگهى آیا این موضوع به شخصیّت زن لطمه نمى زند و شکل خرید و فروش به ازدواج نمى دهد؟
روى همین جهات است که بعضى به شدّت با مسأله مهر مخالفت مى کنند. خصوصآ معمول نبودن مهر در میان غربى ها براى غرب زده ها به این فکر دامن مى زند، در حالى که نه تنها حذف مهر به شخصیّت زن نمى افزاید که وضع او را به مخاطره مى افکند.
توضیح اینکه: درست است مرد و زن هر دو از زندگى زناشویى به طور یکسان سود مى برند، ولى نمى توان انکار کرد که در صورت جدایى زن و مرد زن متحمّل خسارت بیشترى خواهد شد، زیرا اوّلاً مرد طبق استعداد خاصّ بدنى، معمولاً در اجتماع نفوذ و تسلّط بیشترى دارد. هرچند برخى مى خواهند به هنگام سخن گفتن این حقیقت روشن را انکار کنند، وضع زندگى اجتماعى بشر حتّى در جوامع اروپایى که زنان به اصطلاح از آزادى کامل برخوردارند نشان مى دهد که ابتکار اعمال پردرآمد بیشتر در دست مردان است.
ثانیآ مردان براى انتخاب همسر مجدّد امکانات بیشترى دارند، ولى زنان بیوه خصوصآ با گذشت قسمتى از عمر آنها و از دست رفتن سرمایه جوانى و زیبایى، امکاناتشان براى انتخاب همسر جدید کمتر است.
با توجّه به این جهات روشن مى شود امکانات و سرمایه اى را که زن با ازدواج از دست مى دهد بیش از امکاناتى است که مرد از دست مى دهد، و در حقیقت مهر چیزى است به عنوان جبران خسارت براى زن، و وسیله اى براى تأمین زندگى آینده او.
افزون بر اینها مسأله مهر معمولاً به شکل ترمزى در برابر تمایلات مرد نسبت به طلاق محسوب مى شود.
درست است که مهر از نظر قوانین اسلام با برقرار شدن پیمان ازدواج به ذمّه مرد تعلّق مى گیرد و زن فورآ حقّ مطالبه آن را دارد، ولى چون معمولاً به صورت بدهى بر ذمّه مرد مى ماند، هم اندوخته اى براى آینده زن محسوب مى شود، و هم پشتوانه اى براى حفظ حقوق او و از هم نپاشیدن پیمان زناشویى (البتّه این موضوع استثنائاتى دارد ولى آنچه گفتیم در غالب موارد صادق است).و اگر بعضى براى مهر تفسیر غلطى کرده اند و آن را نوعى «بهاى زن» پنداشته اند، ارتباطى به قوانین اسلام ندارد، زیرا در اسلام مهر به هیچ وجه جنبه قیمت کالا ندارد، و بهترین دلیل آن، صیغه عقد ازدواج است که در آن رسمآ مرد و زن دو رکن اساسى پیمان ازدواج به حساب آمده اند، و مهر چیز اضافى تلقّى شده و در حاشیه قرار گرفته است. به همین دلیل اگر در صیغه عقد، اسمى از مهر نبرند عقد باطل نیست، در حالى که اگر در خرید و فروش اسمى از قیمت برده نشود مسلّمآ معامله باطل خواهد بود (البتّه باید توجّه داشت اگر در عقد ازدواج نامى از مهر برده نشود، شوهر موظّف است در صورت آمیزش جنسى، «مهرالمثل» یعنى مهرى همانند زنانى که همطراز او هستند بپردازد).
از آنچه گفته شد نتیجه مى گیریم که مهر جنبه جبران خسارت و پشتوانه براى احترام به حقوق زن دارد نه قیمت، وشاید تعبیر به «نِحلَه» به معناى عطیّه در آیه اشاره به همین باشد (ر.ک: ج 3، ص 335 ـ 338).
معاشرت شایسته با همسر
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ کَرْهآ وَلاَ تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَیْتُمُوهُنَّ إِلاَّ أَنْ یَأْتِینَ بِفَاحِشَةٍ مُّبَیِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئآ وَیَجْعَلَ اللهُ فِیهِ خَیْرآ کَثِیرآ)
اى کسانى که ایمان آورده اید! براى شما حلال نیست که از زنان، از روى اکراه (و ایجاد ناراحتى براى آنها،) ارث ببرید و آنان را تحت فشار قرار ندهید که قسمتى از آنچه را (به عنوان مهر) به آنها داده اید، تملّک کنید! مگر اینکه آنها عمل زشت آشکارى انجام دهند. و با آنان، به طور شایسته رفتار کنید. و اگر از آنها، (به جهتى) کراهت داشتید، (فورآ تصمیم به جدایى نگیرید؛) چه بسا چیزى خوشایند شما نباشد، و خداوند خیر فراوانى در آن قرار مى دهد. (سوره نساء، آیه 19)
شأن نزول :
در تفسیر مجمع البیان از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است که این آیه درباره کسانى نازل
گردیده که همسران خود را بى آنکه همچو یک همسر با آنها رفتار کنند نگه مى داشتند به انتظار اینکه آنان بمیرند و اموالشان را تملّک کنند. (103)
و از ابن عبّاس نقل شده است که آیه فوق درباره افرادى نازل شده که همسرانشان مهر سنگین داشتند و در عین اینکه تمایل به ادامه زناشویى با آنها نداشتند، به خاطر سنگین بودن مهر حاضر به طلاق آنان نمى شدند، و آنها را زیر فشار قرار مى دادند تا مهرشان را ببخشند و طلاق گیرند. (104)
جمعى از مفسّران براى آیه مورد بحث شأن نزول دیگرى نقل کرده اند که متناسب با این آیه نیست بلکه متناسب با آیه 22 است که ـ به خواست خدا ـ در ذیل همان آیه خواهیم آورد.
تفسیر :