حقوق مالى متفاوت زن و مرد
(یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلاَلَةِ إِنِ امْرُوٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَکَ وَهُوَ یَرِثُهَا إِنْ لَّمْ یَکُنْ لَّهَا وَلَدٌ فَإِنْ کَانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَکَ وَإِنْ کَانُوا إِخْوَةً رِّجَالا وَنِسَاءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الاْنثَیَیْنِ یُبَیِّنُ اللهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَاللهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ)
از تو درباره حکم (ارث خواهران و برادران) سؤال مى کنند، بگو: «خداوند، حکم (ارث) خواهر و برادر را براى شما بیان مى کند: اگر مردى از دنیا برود، که فرزندى نداشته باشد، و براى او خواهرى باشد، نصف اموالى را که به جا گذاشته، از آنِ اوست؛ و (اگر خواهرى از دنیا برود و وارث او یک برادر باشد،) او تمام مال را از آن خواهر، به ارث مى برد، در صورتى که آن خواهر فرزند نداشته باشد؛ و اگر (وارث او) دو خواهر باشند دوسوم اموال را مى برند؛ و اگر (وارثان) جمعى از برادران و خواهران باشند، سهم هر برادر به اندازه سهم دو خواهر است. خداوند (احکام خود را) براى شما بیان مى کند تا گمراه نشوید؛ و خداوند به همه چیز داناست». (سوره نساء، آیه 176)
شأن نزول :
بسیارى از مفسّران در شأن نزول آیه فوق از جابر بن عبدالله انصارى چنین نقل کرده اند. مى گوید شدیدآ بیمار بودم. پیامبر (صلی الله علیه و آله) به عیادت من آمد. در آنجا وضو گرفت و از آب وضوى خود بر من پاشید. من که در اندیشه مرگ بودم به پیامبر (صلی الله علیه و آله) عرض کردم: وارث من فقط خواهران منند، میراث آنها چگونه است. این آیه که آیه فرائض نام دارد، نازل شد و میراث آنها را روشن ساخت. (78)
به عقیده بعضى این آخرین آیه اى است که درباره احکام اسلام بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شده است.(79)
تفسیر :
استفتاء در مورد کَلاله
آیه مورد بحث در صدد تبیین مقدار ارث برادران و خواهران است. همان طور که در اوایل این سوره در تفسیر آیه 12 گفتیم، درباره ارث خواهران و برادران، دو آیه در قرآن نازل شده است: یکى همان آیه 12، و دیگر آیه مورد بحث که آخرین آیه سوره نساء است.
واین دو آیه اگرچه در بیان مقدار ارث آنها با هم تفاوت دارند، امّا همان طور که در آغاز سوره نیز بیان کردیم، هر کدام ناظر به یک دسته از خواهران و برادران است آیه12، ناظر به برادران و خواهران «مادرى» است، ولى آیه مورد بحث درباره خواهران و برادران «پدر و مادرى» یا «پدرى تنها» سخن مى گوید.
گواه این مطلب این است که معمولاً کسانى که با واسطه با شخص متوفّى مربوط مى شوند، مقدار ارثشان به اندازه همان واسطه است. یعنى برادران و خواهران مادرى به اندازه سهم مادر مى برند که یک سوم است، و برادران و خواهران پدرى، یا پدر و مادرى، سهم ارث پدر را مى برند که دوسوم است. و چون آیه 12 درباره ارث برادران و خواهران روى یک سوم دور مى زند و آیه مورد بحث روى دوسوم، روشن مى شود که آیه سابق درباره آن دسته از برادران و خواهران است که تنها از طریق مادر با متوفّى مربوطند، ولى آیه مورد بحث درباره برادران و خواهرانى است که از طریق پدر، یا پدر و مادر مربوط مى شوند.
به علاوه، روایاتى که از ائمّه اهل بیت علیهم السلام در این زمینه وارد شده است نیز این حقیقت را اثبات مى کند.
در هر حال چنانچه یک سوم یا دوسوم ارث به برادر یا خواهر تعلّق گرفت، باقى مانده طبق قانون اسلام میان سایر ورثه تقسیم مى شود. اکنون که عدم منافات میان دو آیه روشن شد، به تفسیر احکامى که در آیه وارد شده است مى پردازیم. قبلاً باید توجّه داشت که آیه به عنوان پاسخ به پرسش درباره کلاله (80)(برادران و خواهران) نازل شده است. ازاین رو مى فرماید: «از تو در این باره سؤال مى کنند، بگو: خداوند حکم
کلاله (برادران و خواهران) را براى شما بیان مى کند» (یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِى الْکَلاَلَةِ).
پس از آن به چندین حکم اشاره مى نماید :
1. «هرگاه مردى از دنیا برود و فرزندى نداشته باشد، فقط یک خواهر داشته باشد، نصف میراث او به آن یک خواهر مى رسد» (إِنِ امْرُوٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَکَ).
2. «و اگر زنى از دنیا برود و فرزندى نداشته باشد و یک برادر (برادر پدر و مادرى یا پدرى تنها) از خود به یادگار بگذارد، تمام ارث او به یک برادر مى رسد» (وَ هُوَ یَرِثُهَا إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهَا وَلَدٌ).
3. اگر کسى از دنیا برود و دو خواهر از او به یادگار بماند، دوسوم از میراث او را مى برند. مى فرماید: «و اگر وارث دو خواهر بود، دوسوم از ارث به او مى رسد» (فَإِنْ کَانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَکَ).
4. اگر ورثه شخص متوفّى چند برادر و خواهر باشند (از دو نفر بیشتر) تمام میراث او را در میان خود تقسیم مى کنند به طورى که سهم هر برادر دو برابر سهم یک خواهر شود. مى فرماید: «و اگر وارث چند برادر و خواهر بودند، ارث بین آنها هر مرد، دو برابر زن خواهد بود» (وَ إِنْ کَانُوا إِخْوَةً رِجَالاً وَ نِسَاءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الاُْنْثَیَیْنِ).
و در پایان آیه مى فرماید: «خداوند این حقایق را براى شما بیان مى کند تا گمراه نشوید و راه سعادت را بیابید (و حتمآ راهى را که خدا نشان مى دهد راه صحیح و واقعى است)، زیرا به هر چیزى داناست» (یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَاللَّهُ بِکُلِّ شَىْءٍ عَلِیمٌ).(81)
ناگفته نماند که آیه فوق، ارث خواهران و برادران را در صورتى که فرزند در میان نباشد بیان مى کند و سخنى از وجود و عدم پدر و مادر در آن نیامده است. ولى با توجّه به اینکه طبق آیات آغاز همین سوره، پدر و مادر همواره در ردیف فرزندان یعنى در طبقه اوّل ارث قرار دارند، روشن مى شود که منظور از آیه فوق جایى است که نه فرزند در میان باشد و نه پدر و مادر (ر.ک: ج 4، ص 306 ـ 309).