پاداش و كیفر مشترك زن و مرد
(لِّیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الاْنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَ یُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَ کَانَ ذَلِکَ عِنْدَ اللهِ فَوْزآ عَظِیمآ * وَ یُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ وَ الْمُنَافِقَاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکَاتِ الظَّانِّینَ بِاللهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ سَاءَتْ مَصِیرآ)
هدف (دیگر از آن پیروزى آشکار) این بود که مردان و زنان باایمان (به سبب فداکارى هایشان) را در باغ هایى (از بهشت) وارد کند که نهرها از زیر درختانش جارى است، در حالى که جاودانه در آن مى مانند، و تا گناهانشان را ببخشد، و این نزد خدا پیروزى و رستگارى بزرگى است. * و (نیز) مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان بد مى برند مجازات کند؛ (آرى) حوادث ناگوارى (که براى مؤمنان انتظار مى کشند) تنها بر خودشان فرو مى آید. خداوند بر آنان غضب کرده و از رحمت خود دورشان ساخته و جهنّم را براى آنان آماده کرده؛ و چه بد سرانجامى است! (سوره فتح، آیات 5 و 6)
تفسیر :
نتیجه دیگر فتح المبین
جمعى از مفسّران شیعه و اهل سنّت نقل کرده اند هنگامى که بشارت فتح مبین،
اتمام نعمت، هدایت و نصرت به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در آیات نخستین این سوره داده شد، برخى مسلمانان که از حوادث حدیبیّه دلتنگ و نگران بودند عرض کردند: «هَنیئاً لَکَ یا رَسولَ اللّهِ! لَقَد بَیَّنَ اللّهُ لَکَ ما ذا یَفعَلُ بِکَ، فَماذا یَفعَلُ بِنا؟ فَنَزَلَت: لِیُدخِلَ المومِنینَ وَالمومِناتِ...: گوارا باد بر تو این همه مواهب الهى اى رسول خدا! خداوند آنچه را به تو داده و مى دهد بیان کرده، به ما چه خواهد داد؟ در اینجا نخستین آیه مورد بحث نازل شد و به مؤمنان بشارت داد که براى آنها نیز پاداش هاى بزرگى فراهم شده است». (43)
به هر حال این آیات همچنان در ارتباط با صلح حدیبیّه و بازتاب هاى مختلف آن در افکار مردم و نتایج پربار آن سخن مى گوید و سرنوشت هر گروه را در این بوته آزمایش بزرگ مشخّص مى سازد.
نخست مى فرماید: «هدف دیگر از این فتح عظیم آن بود که مردان و زنان باایمان را در باغ هایى از بهشت وارد کند که نهرها از زیر درختانش جارى است» (لِیُدْخِلَ الْمُوْمِنِینَ وَ الْمُوْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الاْنْهَارُ).
«جاودانه در آن مى مانند»، و این نعمت بزرگ هرگز از آنان سلب نمى شود (خَالِدِینَ فِیهَا).
علاوه بر این، هدف این بوده: «سیّئات اعمال آنها را بپوشاند» و مورد عفوشان قرار دهد (وَ یُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ).
«و این نزد خدا پیروزى بزرگى است» (وَ کَانَ ذلِکَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزًا عَظِیمًا). (44)
به این ترتیب، خداوند در برابر آن چهار موهبتى که به پیامبرش در فتح المبین داد دو موهبت عظیم نیز به مؤمنان ارزانى داشت: بهشت جاویدان با تمام نعمت هایش و عفو و گذشت از لغزش هاى آنها، علاوه بر سکینه و آرامش روحى که در این دنیا به آنها بخشید و مجموعه این سه نعمت، فوز عظیم و پیروزى بزرگى است براى کسانى که از این بوته امتحان سالم بیرون آمدند.
کلمه «فوز» که در قرآن مجید معمولاً با وصف «عظیم» ذکر شده و گاهى نیز همراه با «مبین» و «کبیر» آمده، بنا به گفته راغب در مفردات، به معنى پیروزى و نیل به خیرات توأم با سلامت است و این در صورتى است که نجات آخرت در آن باشد، هرچند با از دست دادن مواهب مادّى دنیا همراه گردد.
طبق روایات معروفى، امیرمؤمنان على (علیه السلام) آن گاه که فرق مبارکش در محراب عبادت با شمشیر جنایتکار روزگار عبدالرّحمن بن ملجم شکافته شد، صدا زد: «فُزتُ وَ رَبِّ الکَعبَةِ: سوگند به خداى کعبه، پیروز شدم» و سعادت نامه من با خون سرم امضا شد.
آرى، گاهى امتحانات پروردگار آن چنان سخت و طاقت فرساست که ایمان هاى سست را از بیخ و بن برمى کَند و قلب ها را واژگون مى کند. تنها مؤمنان راستین که از نعمت سکینه و آرامش بهره مندند مقاومت مى کنند و از پى آمدهاى آن در قیامت نیز بهره مند خواهند بود، و این راستى فوز عظیمى است.
ولى در برابر این گروه، گروهى از منافقان و مشرکان بى ایمان بودند که در آیه بعد سرنوشتشان این گونه ترسیم شده: «هدف دیگر این است که خداوند مردان و زنان منافق، و مردان و زنان مشرک را مجازات کند» (وَ یُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ وَ الْمُنَافِقَاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکَاتِ).
«همانان که به خدا گمان بد مى برند» (الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ).
آرى، منافقان به هنگام حرکت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و مؤمنان از مدینه گمان داشتند که این گروه هرگز سالم به مدینه باز نخواهند گشت، چنانکه در آیه 12 همین سوره مى خوانیم: (بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُوْمِنُونَ إِلَى أَهْلِیهِمْ أَبَدًا).
و مشرکان نیز گمان داشتند که محمّد (صلی الله علیه و آله) با این یاران اندک و نداشتن اسلحه کافى، سالم به مدینه باز نخواهد گشت و ستاره اسلام به زودى افول مى کند.
سپس به توضیح این عذاب و مجازات پرداخته و تحت چهار عنوان آن را شرح مى دهد مى گوید: «حوادث و پیش آمدهاى سوء تنها بر این گروه نازل مى شود» (عَلَیْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ).(45)
«دائِرَة» در لغت به معنى حادثه و رویدادى است که براى انسان پیش مى آید، اعمّ از خوب و بد، ولى در اینجا با ذکر کلمه «سوء»، منظور حوادث نامطلوب است.
دیگر اینکه «خداوند بر آنها غضب کرده» (وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ).
و نیز «خداوند آنها را از رحمت خود دور ساخته» (وَ لَعَنَهُمْ).
و بالاخره «جهنّم را براى آنها از هم اکنون فراهم ساخته، و چه بد سرانجامى است» (وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ سَاءَتْ مَصِیرًا).(1)
جالب توجّه اینکه در صحنه حدیبیّه غالباً مردان مسلمان بودند و در نقطه مقابل نیز مردان منافق و مشرک، ولى در آیات مورد بحث قرآن، زنان و مردان را در آن فوز عظیم و این عذاب الیم مشترک شمرده، این به خاطر آن است که مردان باایمان که در میدان نبرد حاضر مى شوند بدون پشتیبانى زنان باایمان و مردان منافق بدون همکارى زنان منافق به اهداف خود نایل نمى شوند.
اصولاً اسلام دین مردان نیست که شخصیّت زنان را نادیده بگیرد، لذا در هر مورد که عدم ذکر نام زنان مفهوم انحصارى به کلام مى دهد آنها را صریحاً مطرح مى کند، تا معلوم شود اسلام متعلّق به همه انسان هاست (ر.ک: ج 22، ص 42 ـ 46).
پاداش مشترك مردان و زنان مؤمن
(یَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ یَسْعَى نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمَانِهِمْ بُشْرَاکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الاْنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ * یَوْمَ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَ الْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُّورِکُمْ قِیلَ ارْجِعُوا وَرَاءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُورآ فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَّهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ وَ ظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ * یُنَادُونَهُمْ أَلَمْ نَکُنْ مَّعَکُمْ قَالُوا بَلَى وَلَکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْکُمُ الاْمَانِىُّ حَتَّى جَاءَ أَمْرُ اللهِ وَ غَرَّکُمْ بِاللهِ الْغَرُورُ * فَالْیَوْمَ لاَ یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَةٌ وَ لاَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مَأْوَاکُمُ النَّارُ هِىَ مَوْلاَکُمْ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ
(این پاداش) در روزى است که مردان و زنان باایمان را مى نگرى که نورشان پیشِرو و در سمتِ راستشان به سرعت حرکت مى کند (و به آنها مى گویند:) بشارت باد بر شما امروز به باغ هاى بهشتى که نهرها از پاى درختان آن جارى است؛ جاودانه در آن خواهید ماند. و این همان رستگارى بزرگ است. * همان روزى که مردان و زنان منافق به مؤمنان مى گویند : «نظرى به ما بیفکنید تا از نور شما پرتوى برگیریم.» به آنها گفته مى شود: «به پشت سرِ خود بازگردید و نورى به دست آورید.» در این هنگام دیوارى میان آنها زده مى شود که درى دارد، درونش رحمت است و از طرف برونش عذاب. * آنها بهشتیان را صدا مى زنند: «مگر ما با شما نبودیم؟!» مى گویند: «آرى، ولى شما خود را به گمراهى افکندید و انتظار (نابودى حق را) کشیدید، و (در همه چیز) شک و تردید داشتید، و آرزوهاى دور و دراز شما را فریب داد تا فرمان خدا فرا رسید، و شیطان فریبکار شما را در برابر (فرمان) خداوند فریب داد. * پس امروز نه از شما فدیه اى پذیرفته مى شود، و نه از کافران؛ و جایگاهتان آتش است و همان شایسته شماست؛ و چه بد سرانجامى است!». (سوره حدید، آیات 12-15)
تفسیر :