چگونه ملائکه را دختران خدا مى خوانید؟
بعد از تحکیم پایه هاى توحید از طریق برشمردن نشانه هاى خداوند در نظام هستى و نعمت ها و مواهب او، در آیات مورد بحث به نقطه مقابل آن یعنى مبارزه با شرک و پرستش غیر خدا پرداخته، نخست به سراغ یکى از شاخه هاى آن یعنى پرستش فرشتگان مى رود مى فرماید: «آنها براى خداوند از میان بندگانش جزئى قرار دادند» (وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبَادِهِ جُزْءًا).
فرشتگان را دختران خدا و معبودان خود پنداشتند، خرافه زشتى که در میان بسیارى از بت پرستان رواج داشت.
تعبیر «جزء» هم بیانگر این است که آنها فرشتگان را فرزندان خدا مى شمردند، زیرا همیشه فرزند جزئى از وجود پدر و مادر است که به صورت نطفه از آنها جدا مى شود و با هم ترکیب مى گردد، و هسته بندى فرزند از آن آغاز مى شود.
و نیز بیان کننده پذیرش عبودیّت آنهاست، چرا که فرشتگان را جزئى از معبودان در مقابل خداوند تصوّر مى کردند. این تعبیر در ضمن یک استدلال روشن بر بطلان اعتقاد خرافى مشرکان است، چرا که اگر فرشتگان، فرزندان خدا باشند لازمه اش این است که خداوند جزء داشته باشد و نتیجه آن ترکیب ذات پاک خداست، در حالى که دلایل عقلى و نقلى گواه بر بساطت و احدیّت وجود اوست چرا که جزء، مخصوص به موجودات امکانیه است.
سپس مى افزاید: «انسان کفران کننده آشکارى است» (إِنَّ الاْنْسَانَ لَکَفُورٌ مُبِینٌ).
این همه نعمت هاى الهى سراسر وجود او را احاطه کرده که پنج بخش آن در آیات پیشین گذشت، با این حال به جاى اینکه سر بر آستان خالق و ولىّ نعمت خود بساید راه کفران پیش گرفته، به سراغ مخلوقاتش مى رود.
در آیه بعد براى محکوم کردن این تفکّر خرافى از ذهنیّات و مسلّمات خود آنها استفاده مى کند چرا که آنها جنس مرد را بر زن ترجیح مى دادند و اصولاً دختر را ننگ خود مى شمردند. مى فرماید: «آیا از میان مخلوقاتش دختران را براى خود انتخاب کرده و پسران را براى شما برگزیده است؟» (أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا یَخْلُقُ بَنَاتٍ وَأَصْفَاکُمْ بِالْبَنِینَ).
به پندار شما مقام دختر پایین تر است، چگونه خود را بر خدا ترجیح مى دهید و سهم او را دختر و سهم خود را پسر مى پندارید؟
درست است که زن و مرد در پیشگاه خدا در ارزش هاى والاى انسانى یکسانند، ولى گاه استدلال به ذهنیّات مخاطب، تأثیرى در فکر او مى گذارد که وادار به تجدید نظر مى شود.
باز، همین مطلب را به بیان دیگرى تعقیب کرده، مى گوید: «در حالى که هرگاه یکى از آنها را به همان چیزى که براى خداوند رحمان شبیه قرار داده بشارت دهند، صورتش سیاه و خشمگین مى شود» (وَ إِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِمَا ضَرَبَ لِلرَّحْمَـنِ مَثَلاً ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظِیمٌ).
منظور از «بِما ضَرَبَ لِلرَّحمنِ مَثَلاً» همان فرشتگانى است که آنها را دختران خدا مى دانستند و در عین حال معبود خود قرار مى دادند و شبیه و مانند او.
واژه «کَظِیم» از مادّه «کَظم» (بر وزن نظم) به معنى گلوگاه است و به معنى بستن گلوى مشک آب بعد از پر شدن نیز آمده، و لذا این کلمه در مورد کسى که قلبش مملو از خشم یا غم و اندوه است به کار مى رود.
این تعبیر به خوبى حاکى از تفکّر خرافى مشرکان ابله در عصر جاهلیّت در مورد تولّد فرزند دختر است که چگونه از شنیدن خبر ولادت دختر ناراحت مى شدند، در عین حال فرشتگان را دختران خدا مى دانستند.
باز در ادامه این سخن مى افزاید: «آیا کسى را که در لابه لاى زینت ها پرورش مى یابد و به هنگام جدال قادر به تبیین مقصود خود نیست (فرزند خدا مى خوانید و پسران را فرزند خود)؟» (أَوَ مَنْ یُنَشَّوُا فِى الْحِلْیَةِ وَ هُوَ فِى الْخِصَامِ غَیْرُ مُبِینٍ). (8)
در اینجا قرآن دو صفت از صفات زنان را که در غالب آنها دیده مى شود و از جنبه عاطفى آنان سرچشمه مى گیرد مورد بحث قرار داده، نخست علاقه شدید آنها به زینت آلات و دیگر عدم قدرت کافى بر اثبات مقصود خود به هنگام مخاصمه و جرّ و بحث به خاطر حیا و شرم.
بدون شک زنانى هستند که تمایل چندانى به زینت ندارند و نیز بدون شک علاقه به زینت در حدّ اعتدال عیبى براى زنان محسوب نمى شود، بلکه در اسلام روى آن تأکید شده؛ منظور اکثریّتى است که در غالب جوامع بشرى عادت به تزیین افراطى دارند، گویى در میان زینت به وجود مى آیند و پرورش مى یابند.
و نیز بدون شک در میان زنان افرادى پیدا مى شوند که از نظر قدرت منطق و بیان بسیار قوى هستند، ولى نمى توان انکار کرد که اکثریّت آنها به خاطر شرم و حیا در مقایسه با مردان به هنگام بحث و مخاصمه و جدال، قدرت کمترى دارند.
هدف بیان این حقیقت است که چگونه شما دختران را فرزند خدا مى پندارید و پسران را از آن خود مى شمرید؟
در آخرین آیه مورد بحث مطلب را با صراحت بیشترى مطرح کرده، مى فرماید : «آنها فرشتگان را که بندگان خداوند رحمانند مؤنّث پنداشتند» و دختران خدا معرّفى کردند (وَ جَعَلُوا الْمَلاَئِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبَادُ الرَّحْمَـنِ إِنَاثًا).
آرى، آنها بندگان خدا هستند، سر بر فرمان او دارند و تسلیم اراده اویند، چنانکه در آیات 26 و27 سوره انبیاء نیز آمده است: (بَلْ عِبَادٌ مُکْرَمُونَ * لاَ یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ) «آنها ]= فرشتگان[ بندگان شایسته اویند ـ هرگز در سخن بر او پیشى نمى گیرند؛ و(پیوسته) به فرمان او عمل مى کنند».باید توجّه داشت «عباد» هم جمع مذکّر است وهم به موجوداتى که خارج از مذکّر ومؤنّث باشند، مانند فرشتگان، اطلاق مى شود، همان گونه که در مورد خداوند ضمیرهاى مفرد مذکّر به کار مى رود، در حالى که مافوق همه اینهاست.
قابل توجّه اینکه در این جمله «عباد» به «الرّحمن» اضافه شده، این تعبیر ممکن است اشاره به این باشد که غالب فرشتگان، مجریان رحمت خداوند و تدبیرکنندگان نظامات عالم هستى که سراسر رحمت است مى باشند.
امّا چرا این خرافه در میان عرب جاهلى پیدا شد و چرا هم اکنون رسوبات آن در مغزهاى گروهى باقى مانده تا آنجا که فرشتگان را به صورت زن و دختر ترسیم مى کنند، حتّى وقتى به اصطلاح فرشته آزادى را مجسّم مى سازند در چهره زنى با قیافه و موهاى فراوان ترسیم مى کنند؟
این پندار ممکن است از اینجا سرچشمه گرفته باشد که فرشتگان از نظر مستورند و زنان نیز غالباً مستور بوده اند، حتّى در مورد بعضى از مؤنّث هاى مجازى در لغت عرب این معنى دیده مى شود که خورشید را مؤنّث مجازى مى دانند و ماه را مذکّر، زیرا قرص خورشید معمولاً در میان امواج نور خود پوشیده است و نگاه کردن به آن به آسانى ممکن نیست، ولى قرص ماه چنین نمى باشد.
یا اینکه لطافت وجود فرشتگان سبب شده که آنها را همجنس زنان که نسبت به مردان موجودات لطیف ترى هستند بدانند. و عجب اینکه بعد از این همه مبارزه اسلام با این تفکّر خرافى باز هنگامى که مى خواهند زنى را به خوبى توصیف کنند مى گویند او یک فرشته است، ولى در مورد مردان کمتر این تعبیر به کار مى رود. کلمه «فرشته» نیز نامى است که براى زنان انتخاب مى کنند.
سپس به صورت استفهام انکارى در پاسخ آنها مى فرماید: «آیا شاهد آفرینش آنها بوده اند و از طریق حضور خود به این امر پى برده اند؟» (أَشَهِدُوا خَلْقَهُمْ).
و در پایان آیه مى افزاید: «گواهى آنان بر این عقیده بى اساس در نامه هاى اعمالشان نوشته مى شود، و (از آن) بازخواست خواهند شد» (سَتُکْتَبُ شَهَادَتُهُمْ وَیُسْئَلُونَ).
آنچه در آیات فوق خواندیم به صورت دیگرى در سوره نحل، آیات 57 تا 59) آمده است، و ما در آنجا بحث هاى مشروحى پیرامون عقاید «عرب جاهلى» در مورد مسأله «وئاد» (زنده به گور کردن دختران) و اصولاً عقیده آنها پیرامون جنس زن و نیز نقش اسلام در احیا و شخصیّت و ارزش مقام زن آورده ایم (ر.ک: ج 21، ص 37 ـ 42).
به كدامین گناه كشته شدند؟
(وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ * بِأَىِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ)
و در آن هنگام که از دختران زنده به گور شده سوال شود : * به کدامین گناه کشته شدند؟! (سوره تکویر، آیات 8 و 9)
تفسیر :
سپس به سراغ هشتمین نشانه از حوادث رستاخیز رفته مى فرماید: «و در آن هنگام که از دختران زنده به گور شده سؤال مى شود» (وَ إِذَا الْمَوْوُدَةُ سُئِلَتْ).
«به کدامین گناه کشته شدند»؟! (بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ).
«مَوؤُدَة» از مادّه «وأد» (بر وزن وعد) به معنى دخترى است که زنده در زیر خاک دفن شده.
بعضى گفته اند، ریشه آن، به معنى ثقل و سنگینى است، و چون این دختران را در گور دفن مى کنند و خاک به روى آنها مى ریزند، این تعبیر درباره آنها به کار رفته است.
در بعضى از روایات در تفسیر این آیه توسعه داده شده، تا آنجا که شامل هر گونه قطع رحم، و یا قطع مودت اهل بیت علیهم السلام مى شود.
در حدیثى از امام باقر (علیه السلام) مى خوانیم: هنگامى که از تفسیر این آیه سؤال شد فرمود : «مَن قُتِلَ فِى مَوَدَّتِنا؛ منظور کسانى است که در طریق محبت و دوستى ما کشته مى شوند». (9)
در حدیث دیگرى آمده است: شاهد این سخن آیه قربى است: (قُلْ لاَ أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى) «بگو: من هیچ پاداشى در برابر دعوت نبوت از شما نمى طلبم جز محبت اهل بیتم». (10)
البتّه ظاهر آیه همان تفسیر اول است، ولى ملاک و مفهوم آن قابل چنین توسعه اى مى باشد.