حدّ و مرز تواضع
برخى از صفات چنان در مجاورت یكدیگر قرار دارد كه اگر انسان مراقب نباشد، یك صفت پسندیده مبدّل به یك صفت ناپسند مى گردد. مانند تواضع و ذلّت و تكبر و عزّت.
تواضع صفتى پسندیده است لكن بعضى از افراد به خیال تواضع خود را در نزد دیگران تحقیر مى كنند و كلماتى را بر زبان جارى مى سازند یا اعمالى را انجام مى دهند كه از آن ذلت احساس مى شود، چنان كه عزّت یك صفت زیبا و شایسته اى است لكن در صورت غفلت گاهى به جاى این كه انسان عزّت خود را حفظ كند دچار تكبر مى شود. امام سجادعلیه السلام در دعاى مكارم الاخلاق به پیشگاه خداوند عرضه مى دارد. «و اعزّنى ولا تبتلینّى بالكبر» پروردگارا! به من عزّت نفس عطا فرما و مرا به تكبّر مبتلا مكن.
اخلاص
یكى از اهداف اساسى تربیت نفس و تزكیه روح، اخلاص در عبادت و بندگى خداوند متعال است، به این معنا كه انسان در عبادت الهى هیچ قصد دنیوى و مادى نداشته باشد و جز رضایت الهى را در نظر نگیرد.
مرحوم فیض كاشانى مى گوید: حقیقت اخلاص آن است كه انسان، نیت خود را از هرگونه شرك ظاهر و باطن پاك كند. قرآن كریم مى فرماید: «وَإِنَّ لَكُمْ فِی الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً ۖ نُّسْقِیكُم مِّمَّا فِی بُطُونِهِ مِن بَیْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَائِغًا لِّلشَّارِبِینَ »(837) در چهارپایان براى شما درس هاى عبرتى وجود دارد چرا كه از درون شكم آن ها در میان غذاهاى هضم شده و خون شیر خالص و گوارا به شما مى نوشانیم.
شیر خالص آن است كه نه خون در آن باشد نه آلودگى هاى دیگر صاف و پاك باشد و نیت و عمل خالص آن است كه از هرگونه اغراض دنیوى منزّه و پاك باشد.(838)
اخلاص در قرآن
موضوع اخلاص با تعبیرهاى مختلفى در قرآن مطرح شده است، مانند: «فى سبیل اللَّه»، «ابتغاء مرضات اللَّه»، «لوجه اللَّه»، «قربات عنداللَّه» ومانند آن.
1. مأموریت به اخلاص در دین «وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ»(839) به آن ها دستورى داده نشد جز این كه خدا را پرستش كنند، در حالى كه اخلاص در دین دارند.
2. یاد قیامت عامل اخلاص: «إِنَّا أَخْلَصْنَاهُم بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ»(840) به درستى آن ها را (پیامبران) خالص گردانیدیم زیرا زیاد به یاد قیامت بودند.
3. جلوه اخلاص در تمام ابعاد زندگى: «قُلْ إِنَّ صَلَاتِی وَنُسُكِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ»(841) بگو: نماز و تمام عبادات من و زندگى و مرگ من همه براى خداوند پروردگار جهانیان است.
4. اخلاص برنامه دایمى ابرار: «إِنَّ الْأَبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِن كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا... إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا»(842) به درستى كه نیكان از جامى نوشند كه با عطر خوش آمیخته است... و مى گویند ما براى خدا به شما اطعام مى كنیم و هیچ پاداشى و تشكرى از شما طلب نمى كنیم.
5. نمونه افراد مخلص:
حضرت موسى علیه السلام: «إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصًا وَكَانَ رَسُولًا نَّبِیًّا»(843)
حضرت یوسف علیه السلام: «إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِینَ»(844)
پیامبراكرم صلى الله علیه وآله وسلم: « إِنَّ صَلَاتِی وَنُسُكِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ»(845)
حضرت على علیه السلام: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ»(846)