تواضع در احادیث
1. اهمیّت تواضع
پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله وسلم فرمود: تحقیقاً نزدیك ترین و محبوب ترین شما در نظر من در روز قیامت، آن فردى است كه اخلاق او نیكوتر و تواضع وى بیشتر باشد و البته دورترین افراد نسبت به من در روز قیامت كسى است كه اهل تكبر باشد. قال رسول اللَّه صلى الله علیه و آله و سلم انّ احبّكم و اقربكم منّى یوم القیمة مجلساً احسنكم خلقاً و اشدّكم تواضعاً و انّ ابعدكم یوم القیمة منّى الثرثارون و هم المستكبرون(815)
2. نشانه هاى تواضع
الف) عدم تقیّد به مكان مخصوص در مجالس.
ب) سلام نمودن به همه مردم.
ج) ترك جدال.
د) عدم علاقه به ستایش.
قال الصادق علیه السلام «انّ من التواضع ان یرضى الرجل بالمجلس دون المجلس وان یسلّم على من یلقى وان یترك المراء وان كان محقّاً ولایحبّ ان یحمد على التقوى»(816)
3. تواضع بزرگ ترین عبادت
قال على علیه السلام: «علیك بالتواضع فانّه من اعظم العبادة»(817) بر تو باد به تواضع زیرا بزرگترین عبادت است.
4. تواضع از بهترین اعمال
قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «افضل الاعمال ثلاثة التواضع عند الدولة و العفو عند القدرة و العطیة بغیر المنّة»(818). برترین اعمال سه چیز است: تواضع در هنگام توانمندى و عفو و گذشت هنگام قدرت بر انتقام و بخشش بدون منّت.
5. تواضع نعمت بدون حسد
قال العسكرى علیه السلام: «التواضع نعمة لا تحسد»(819) تواضع نعمتى است كه مورد حسادت دیگران قرار نمى گیرد.
6. تواضع برترین عبادت
قال الصادق علیه السلام: «افضل العبادة العلم باللَّه و التواضع له»(820) برترین عبادت، علم و آگاهى نسبت به خدا و تواضع در پیشگاه اوست.
7. تواضع از اوصاف پرهیزكاران
قال على علیه السلام «مشیهم التواضع»(821)
8. تواضع از اوصاف عاقل
قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «صفة العاقل ان یحلم عمّن جهله علیه و یتجاوز عمّن ظلمه و یتواضع لمن هودونه....(822)
9. تواضع استاد و شاگرد نسبت به یكدیگر
قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «تواضعوا لمن تعلّمونه العلم و تواضعوا لمن طلبتم منه العلم و لاتكونوا علماء جبارین فیذهب باطلكم بحقّكم».(823) فروتنى كنید نسبت به كسى كه به او تعلیم مى دهید و فروتنى نمائید نسبت به كسى كه از او علم مى آموزید و از دانشمندان جبّار نباشید كه حقّ شما به وسیله باطل از بین برود.
10. تواضع مایه حلاوت عبادت
قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «مالى لا ارى علیكم حلاوة العبادة؟ قالوا: و ما حلاوة العبادة؟ قال: التواضع»(824) چرا حلاوت و شیرینى عبادت را از شما نمى بینم؟ اصحاب گفتند: شیرینى عبادت چیست؟ فرمود: تواضع و فروتنى.
11. زیبایى تواضع ثروتمندان در برابر تهیدستان
قال على علیه السلام: «ما احسن تواضع الاغنیاء للفقراء طلباً لما عند اللَّه و احسن منه تیه الفقراء على الاغنیاء اتكالاً على اللَّه»(825) چه نیكوست تواضع و فروتنى اغنیا در برابر فقرا جهت دریافت پاداش مهمّ الهى و نیكوتر از آن عدم كرنش فقرا در برابر ثروتمندان است به خاطر توجه آنان به خداوند.
12. تواضع نكردن در برابر سه گروه
اسلام، در باره تواضع و فروتنى سفارش فراوان كرده است، لكن این همه ترغیب و تشویق به تواضع به این معنا نیست كه تواضع در همه جا و در برابر همه افراد صفت نیكویى است بلكه در موارد خاصى از آن نهى و مذمت شده است مانند:
الف) تواضع در برابر گناهكاران: قال على علیه السلام: «امرنا رسول اللَّه ان نلقى اهل المعاصى بوجوه مكفّهره»(826) پیامبر ما را فرمان داد تا با اهل گناه با چهره اى گرفته برخورد كنیم.
ب) تواضع در برابر ثروتمندان: قال على علیه السلام: «من اتى غنیاً فتواضع له لغناه ذهب ثلثا دینه»(827) هر كسى براى ثروت شخص ثروتمند فروتنى كند دوسوم دین او از بین رفته است.
ج) تواضع در برابر متكبران: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم «اذا رأیتم المتواضعین من امّتى فتواضعوا لهم و اذا رأیتم المتكبرین فتكبّروا علیهم فانّ ذلك لهم مذلة و صغار»(828) هنگامى كه متواضعان امت من را دیدید، در برابر آنان تواضع كنید و هرگاه متكبران را مشاهده كردید بر آنان تكبر كنید چرا كه تكبر بر متكبران یك نوع ذلت و خوارى براى آنان محسوب مى شود.
13. آثار تواضع
الف) سربلندى: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «ما تواضع احد الاّ رفعه اللَّه(829)»
ب) كسب سلامت: قال على علیه السلام: «التواضع یكسبك السلامة»(830)
ج) مهابت: قال على علیه السلام: «التواضع یكسوك المهابة»(831)
د) منظم شدن امور: قال على علیه السلام: «بخفض الجناح تنتظم الامور»(832)
ه) ترقّى: قال على علیه السلام: «التواضع سُلّم الشرف»(833)
و) تمام شدن نعمت: قال على علیه السلام: «بالتواضع تتمّ النعمة»(834)
ز) عدم خستگى از طاعت الهى: قال على علیه السلام: «من تواضع قلبه للَّه لم یسأم بدنه من طاعة اللَّه»(835)
ح) محبّت: قال على علیه السلام: «ثمرة التواضع المحبّة»(836)
حدّ و مرز تواضع
برخى از صفات چنان در مجاورت یكدیگر قرار دارد كه اگر انسان مراقب نباشد، یك صفت پسندیده مبدّل به یك صفت ناپسند مى گردد. مانند تواضع و ذلّت و تكبر و عزّت.
تواضع صفتى پسندیده است لكن بعضى از افراد به خیال تواضع خود را در نزد دیگران تحقیر مى كنند و كلماتى را بر زبان جارى مى سازند یا اعمالى را انجام مى دهند كه از آن ذلت احساس مى شود، چنان كه عزّت یك صفت زیبا و شایسته اى است لكن در صورت غفلت گاهى به جاى این كه انسان عزّت خود را حفظ كند دچار تكبر مى شود. امام سجادعلیه السلام در دعاى مكارم الاخلاق به پیشگاه خداوند عرضه مى دارد. «و اعزّنى ولا تبتلینّى بالكبر» پروردگارا! به من عزّت نفس عطا فرما و مرا به تكبّر مبتلا مكن.
اخلاص
یكى از اهداف اساسى تربیت نفس و تزكیه روح، اخلاص در عبادت و بندگى خداوند متعال است، به این معنا كه انسان در عبادت الهى هیچ قصد دنیوى و مادى نداشته باشد و جز رضایت الهى را در نظر نگیرد.
مرحوم فیض كاشانى مى گوید: حقیقت اخلاص آن است كه انسان، نیت خود را از هرگونه شرك ظاهر و باطن پاك كند. قرآن كریم مى فرماید: «وَإِنَّ لَكُمْ فِی الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً ۖ نُّسْقِیكُم مِّمَّا فِی بُطُونِهِ مِن بَیْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَائِغًا لِّلشَّارِبِینَ »(837) در چهارپایان براى شما درس هاى عبرتى وجود دارد چرا كه از درون شكم آن ها در میان غذاهاى هضم شده و خون شیر خالص و گوارا به شما مى نوشانیم.
شیر خالص آن است كه نه خون در آن باشد نه آلودگى هاى دیگر صاف و پاك باشد و نیت و عمل خالص آن است كه از هرگونه اغراض دنیوى منزّه و پاك باشد.(838)