تواضع
یكى از اهداف مهم تربیت نفس پیدا كردن صفت تواضع در برابر خداوند و بندگان اوست. تواضع و انقیاد در برابر احكام و دستورات الهى و نیز فروتنى در برابر بندگان حق از طهارت نفس و تزكیه روح انسان حكایت دارد.
تواضع در قرآن
واژه «تواضع» كه به معناى فروتنى است، در قرآن كریم ذكر نشده ولكن تعبیرهاى مختلفى كه مفهوم تواضع و فروتنى را در بر دارد مطرح شده است. مانند «خبت» «خفض جناح» «لین» «ذلّة» «هون»
آیات ذیل شاهد بر این مطلب است:
1. «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَخْبَتُوا إِلَىٰ رَبِّهِمْ أُولَٰئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ»(789)
2. «وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ»(790)
3. «وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِینَ»(791)
4. «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ»(792)
5. «أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِینَ»(793)
6. «وَعِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا»(794)
ابعاد مختلف تواضع
1- تواضع در برابر خداوند سبحان: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَخْبَتُوا إِلَىٰ رَبِّهِمْ أُولَٰئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ»(795)
2- تواضع در برابر مؤمنان: « وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِینَ »(796)
« أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ »(797)
3- تواضع در برابر مستمندان: « وَلَا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ »(798)
4- تواضع در برابر والدین: « وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ »(799)
5 - تواضع در برابر استاد: « قَالَ لَهُ مُوسَىٰ هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَىٰ أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا »(800)
6- تواضع مسئولین نسبت به مردم: « فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ »(801)
7- تواضع در راه رفتن: « وَلَا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحًا »(802)
8- تواضع در سخن گفتن: « فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّیِّنًا (803)»
9- تواضع در نشستن: قال الصادق علیه السلام: «انّ من التواضع ان یجلس الرجل دون شرفه»(804)
10. تواضع در شیوه زندگى: « عِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا »(805)
چرا باید انسان متواضع باشد؟
پاسخ: به دلایل ذیل:
1- چون انسان از خاك خلق شده است: « وَاللَّهُ خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ (806)»
2- چون از آب پست خلق شده است: « ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلَالَةٍ مِّن مَّاءٍ مَّهِینٍ »(807)
3- انسان ضعیف است: « وَخُلِقَ الْإِنسَانُ ضَعِیفًا (808)»
4- انسان محتاج و نیازمند است: « یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ (809)»
5- علم و دانش انسان محدود است: « وَمَا أُوتِیتُم مِّنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا (810)»
6- قدرت انسان در معرض زوال است: « هَلَكَ عَنِّی سُلْطَانِیَهْ (811)»
7- ثروت انسان كار ساز نیست: « مَا أَغْنَىٰ عَنِّی مَالِیَهْ (812)»
« مَا أَغْنَىٰ عَنْهُ مَالُهُ وَمَا كَسَبَ »(813)
8- عدم توانایى انسان بر جلب منفعت و دفع ضرر: « قُل لَّا أَمْلِكُ لِنَفْسِی نَفْعًا وَلَا ضَرًّا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ (814)»
تواضع در احادیث
1. اهمیّت تواضع
پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله وسلم فرمود: تحقیقاً نزدیك ترین و محبوب ترین شما در نظر من در روز قیامت، آن فردى است كه اخلاق او نیكوتر و تواضع وى بیشتر باشد و البته دورترین افراد نسبت به من در روز قیامت كسى است كه اهل تكبر باشد. قال رسول اللَّه صلى الله علیه و آله و سلم انّ احبّكم و اقربكم منّى یوم القیمة مجلساً احسنكم خلقاً و اشدّكم تواضعاً و انّ ابعدكم یوم القیمة منّى الثرثارون و هم المستكبرون(815)
2. نشانه هاى تواضع
الف) عدم تقیّد به مكان مخصوص در مجالس.
ب) سلام نمودن به همه مردم.
ج) ترك جدال.
د) عدم علاقه به ستایش.
قال الصادق علیه السلام «انّ من التواضع ان یرضى الرجل بالمجلس دون المجلس وان یسلّم على من یلقى وان یترك المراء وان كان محقّاً ولایحبّ ان یحمد على التقوى»(816)
3. تواضع بزرگ ترین عبادت
قال على علیه السلام: «علیك بالتواضع فانّه من اعظم العبادة»(817) بر تو باد به تواضع زیرا بزرگترین عبادت است.
4. تواضع از بهترین اعمال
قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «افضل الاعمال ثلاثة التواضع عند الدولة و العفو عند القدرة و العطیة بغیر المنّة»(818). برترین اعمال سه چیز است: تواضع در هنگام توانمندى و عفو و گذشت هنگام قدرت بر انتقام و بخشش بدون منّت.
5. تواضع نعمت بدون حسد
قال العسكرى علیه السلام: «التواضع نعمة لا تحسد»(819) تواضع نعمتى است كه مورد حسادت دیگران قرار نمى گیرد.
6. تواضع برترین عبادت
قال الصادق علیه السلام: «افضل العبادة العلم باللَّه و التواضع له»(820) برترین عبادت، علم و آگاهى نسبت به خدا و تواضع در پیشگاه اوست.
7. تواضع از اوصاف پرهیزكاران
قال على علیه السلام «مشیهم التواضع»(821)
8. تواضع از اوصاف عاقل
قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «صفة العاقل ان یحلم عمّن جهله علیه و یتجاوز عمّن ظلمه و یتواضع لمن هودونه....(822)
9. تواضع استاد و شاگرد نسبت به یكدیگر
قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «تواضعوا لمن تعلّمونه العلم و تواضعوا لمن طلبتم منه العلم و لاتكونوا علماء جبارین فیذهب باطلكم بحقّكم».(823) فروتنى كنید نسبت به كسى كه به او تعلیم مى دهید و فروتنى نمائید نسبت به كسى كه از او علم مى آموزید و از دانشمندان جبّار نباشید كه حقّ شما به وسیله باطل از بین برود.
10. تواضع مایه حلاوت عبادت
قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «مالى لا ارى علیكم حلاوة العبادة؟ قالوا: و ما حلاوة العبادة؟ قال: التواضع»(824) چرا حلاوت و شیرینى عبادت را از شما نمى بینم؟ اصحاب گفتند: شیرینى عبادت چیست؟ فرمود: تواضع و فروتنى.
11. زیبایى تواضع ثروتمندان در برابر تهیدستان
قال على علیه السلام: «ما احسن تواضع الاغنیاء للفقراء طلباً لما عند اللَّه و احسن منه تیه الفقراء على الاغنیاء اتكالاً على اللَّه»(825) چه نیكوست تواضع و فروتنى اغنیا در برابر فقرا جهت دریافت پاداش مهمّ الهى و نیكوتر از آن عدم كرنش فقرا در برابر ثروتمندان است به خاطر توجه آنان به خداوند.
12. تواضع نكردن در برابر سه گروه
اسلام، در باره تواضع و فروتنى سفارش فراوان كرده است، لكن این همه ترغیب و تشویق به تواضع به این معنا نیست كه تواضع در همه جا و در برابر همه افراد صفت نیكویى است بلكه در موارد خاصى از آن نهى و مذمت شده است مانند:
الف) تواضع در برابر گناهكاران: قال على علیه السلام: «امرنا رسول اللَّه ان نلقى اهل المعاصى بوجوه مكفّهره»(826) پیامبر ما را فرمان داد تا با اهل گناه با چهره اى گرفته برخورد كنیم.
ب) تواضع در برابر ثروتمندان: قال على علیه السلام: «من اتى غنیاً فتواضع له لغناه ذهب ثلثا دینه»(827) هر كسى براى ثروت شخص ثروتمند فروتنى كند دوسوم دین او از بین رفته است.
ج) تواضع در برابر متكبران: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم «اذا رأیتم المتواضعین من امّتى فتواضعوا لهم و اذا رأیتم المتكبرین فتكبّروا علیهم فانّ ذلك لهم مذلة و صغار»(828) هنگامى كه متواضعان امت من را دیدید، در برابر آنان تواضع كنید و هرگاه متكبران را مشاهده كردید بر آنان تكبر كنید چرا كه تكبر بر متكبران یك نوع ذلت و خوارى براى آنان محسوب مى شود.
13. آثار تواضع
الف) سربلندى: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «ما تواضع احد الاّ رفعه اللَّه(829)»
ب) كسب سلامت: قال على علیه السلام: «التواضع یكسبك السلامة»(830)
ج) مهابت: قال على علیه السلام: «التواضع یكسوك المهابة»(831)
د) منظم شدن امور: قال على علیه السلام: «بخفض الجناح تنتظم الامور»(832)
ه) ترقّى: قال على علیه السلام: «التواضع سُلّم الشرف»(833)
و) تمام شدن نعمت: قال على علیه السلام: «بالتواضع تتمّ النعمة»(834)
ز) عدم خستگى از طاعت الهى: قال على علیه السلام: «من تواضع قلبه للَّه لم یسأم بدنه من طاعة اللَّه»(835)
ح) محبّت: قال على علیه السلام: «ثمرة التواضع المحبّة»(836)