كمّیت و كیفیّت در توبه
یكى از اهداف قرآن كریم در تزكیه روح بشر این است كه انسان ها داراى روحیه توبه و انابه باشند و همیشه خود را بنده مقصر خداوند بدانند، لذا در قرآن كریم مسأله توبه از نظر كمى و كیفى بیان شده است. امّا از نظر كمیت قرآن مى فرماید: «تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعًا»(757) همه انسان ها به سوى خداوند از همه گناهان توبه كنند. امّا از نظر كیفیت «تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَّصُوحًا»(758) نصوح از نصح (به ضم) مشتق است و به معناى اخلاص است.
«قیل للامام على علیه السلام ما التوبه النصوح فقال علیه السلام ندم بالقلب و استغفار باللسان و القصد على ان لا یعود»(759) از حضرت على علیه السلام پرسیدند: توبه نصوح چیست؟ فرمود: پشیمانى قلبى و استغفار به زبان و تصمیم بر ترك گناه.
تعریف توبه
الف) بازگشت از خطا به طاعت و پشیمانى از گناه. «أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ»(760)
ب) به معناى بخشش وپذیرش توبه: هرگاه با حرف (عَلى ) همراه باشد از سوى خداوند مانند: «فَتَلَقَّىٰ آدَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ»(761)
به صورت اسم فاعل مذكر ومؤنث به معنى توبه كننده از گناه «التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ...»(762)، «عَسَىٰ رَبُّهُ إِن طَلَّقَكُنَّ... مُسْلِمَاتٍ مُّؤْمِنَاتٍ قَانِتَاتٍ تَائِبَاتٍ »(763)
به صورت صیغه مبالغه (توّاب) به دو معنا آمده است:
الف) بسیار توبه كننده: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ»
ب) بسیار توبه پذیر و بخشنده: «إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ »(764)
شرایط پذیرش توبه
الف) تقوا: «وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیمٌ»(765) تقوا پیشه كنید، به درستى كه خداوند بسیار توبه پذیر و مهربان است.
ب) تسبیح واستغفار: «فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا»(766) پروردگار را تسبیح وحمد كن واز او آمرزش بخواه كه او بسیار توبه پذیر است.
ج ) استغفار پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم: «وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُوا أَنفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا»(767) اى پیامبر! اگر مخالفانى كه به خود ستم كردند نزد تو مى آمدند و از خدا طلب آمرزش مى كردند و پیامبر هم براى آنها استغفار مى كرد خدا را توبه پذیر و مهربان مى یافتند.
د ) فضل و رحمت الهى: «وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْكُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَكِیمٌ»(768) اگر فضل و رحمت الهى نبود و این كه او توبه پذیر و حكیم است (بسیارى از شما گرفتار مجازات سخت الهى مى شدید).