مراحل ذكر الهى
مرحله اول، ذكر نام پروردگار است مانند: «وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ»(717) در مرحله دوم نوبت به یادآورى ذات پاك خداوند در قلب مى رسد: «وَاذْكُر رَّبَّكَ فِی نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِیفَةً»(718) پروردگارت را در دل خود از روى تضرع و خوف یاد كن. در مرحله سوم از مقام ربوبیت خداوند فراتر مى رود و به مقام مجموعه صفات جلال و جمال خدا كه در «اللَّه» جمع است مى رسد چنان كه مى فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ»(719) اى كسانى كه ایمان آورده اید! خدا را بسیار یاد كنید؛ به این ترتیب این ذكر همچنان ادامه مى یابد و مرحله به مرحله تكامل پیدا مى كند و صاحب آن را با خود به اوج كمال مى برد.(720)
حدّ نداشتن ذكر الهى
امام صادق علیه السلام مى فرماید: هر چیزى اندازه اى دارد كه وقتى به آن رسد پایان مى پذیرد، جز ذكر خداوند كه پایان ندارد و حدّ و اندازه براى آن نیست.
«عن ابى عبداللَّه قال ما من شئ الا و له حد ینتهى الیه الا الذكر فلیس له حد ینتهى الیه» سپس امام علیه السلام مى افزاید: خداوند نمازهاى فریضه را واجب نمود. هر كس آن ها را ادا كند حد آن تأمین شده، ماه مبارك رمضان را هر كس روزه بگیرد حدّش تأمین شده و حج را هر كس یك مرتبه انجام دهد همان، حدّ آن است جز ذكر خداوند كه به مقدار كم راضى نگشته است و براى كثیر آن حدى قایل نشده سپس به عنوان شاهد این آیه شریفه را تلاوت كردند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِیرًا»(721)
معناى ذكر كثیر
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِیرًا»(722) اى اهل ایمان خداوند را زیاد یاد كنید. در این كه مقصود از ذكر كثیر چیست؟ در روایات اسلامى و كلمات مفسران تفاسیر گوناگون شده كه ظاهراً همه از قبیل ذكر مصداق است و مفهوم وسیع آن شامل همه آن ها مى شود از جمله در حدیثى از پیامبر اكرم مى خوانیم: «اذا ایقظ الرجل اهله من اللیل فتوضاء و صلیا كتبا من الذاكرین اللَّه كثیراً و الذاكرات»(723) هنگامى كه مرد همسرش را شبانگاه بیدار كند و هر دو وضو بگیرند و نماز شب بخوانند از مردان و زنانى خواهند بود كه بسیار یاد خدا مى كنند. در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى خوانیم هر كس تسبیح حضرت زهراعلیها السلام را در شب بگوید مشمول این آیه است. عن ابى عبداللَّه علیه السلام قال تسبیح فاطمة الزهراءعلیها السلام من الذكر الكثیر الذى قال اللَّه عزوجل اذكروا اللَّه ذكراً كثیراً.(724)
از پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله وسلم سؤال نمودند: «اىّ العباد درجة عنداللَّه یوم القیمة» كدام یك از بندگان در روز قیامت مقامشان از همه برتر است؟ فرمود: «الذاكرون اللَّه كثیراً»(725) آنها كه خدا را بسیار یاد مى كنند.