حقیقت ذكر الهى
مرحوم علامه طباطبایى مى فرمایند: حقیقت ذكر عبارت است از توجه قلبى انسان به ساحت قدس پروردگار و اگر به ذكر لفظى نیز عنوان ذكر اطلاق مى شود به خاطر این است كه ذكر لفظى از آثار ذكر قلبى است یعنى گفتگو كردن درباره چیزى، ناشى از یاد كردن آن در دل است و گرنه ذكر حقیقى همانا ذكر قلبى و توجه دل به سوى پروردگار است.(704)
ذكر الهى در قرآن كریم
1. یاد خداوند آرامش قلب: «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(705) آگاه باشید با یاد خدا دل ها آرامش مى یابد.
2. یاد خداوند عامل یاد خداوند از بنده: «فَاذْكُرُونِی أَذْكُرْكُمْ »(706) مرا یاد كنید تا شما را یاد كنم.
3. اعراض از یاد خداوند عامل تنگدستى: «وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنكًا»(707) هركس از یادمن اعراض كند و روى گردان شود، زندگى تنگ و سختى خواهد داشت.
4. اعراض از یاد حق و قرین بودن با شیطان: «و من یعش عن ذكر الرحمن نقیّض له شیطاناً فهو له قرین»(708) و هر كس از یاد خدا روى گردان شود، شیطان را به سراغ او مى فرستیم و همواره قرین او باشد.
5. فراوان به یاد خداوند بودن: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِیرًا»(709) اى اهل ایمان خداوند را فراوان یاد كنید.
6. یاد خداوند در تمام احوال: «فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِكُمْ»(710) و هنگامى كه نماز را به پایان رسانیدید خدا را یاد كنید در حال ایستادن و نشستن و به هنگامى كه به پهلو خوابیده اید.
7. یاد خدا از روى تضرّع و خوف: «وَاذْكُر رَّبَّكَ فِی نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِیفَةً»(711) پروردگارت را در دل خود از روى تضرع و خوف و آهسته و آرام یاد كن.
8. كسب و تجارت، مردان الهى را از یاد خدا باز نمى دارد: «رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَیْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ»(712) مردانى كه نه تجارت و نه داد و ستد آن ها را از یاد خدا و برپا داشتن نماز غافل نمى سازد.
9. یاد نعمت هاى الهى: «یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْكُمْ »(713) اى بنى اسرائیل به یاد نعمتى كه به شما دادم باشید.
10. فرار اهل كفر از یاد الهى: «وَإِذَا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلَىٰ أَدْبَارِهِمْ نُفُورًا»(714) هنگامى كه پروردگارت را در قرآن به یگانگى یاد مى كنى، پشت مى كنند و از تو روى بر مى گردانند.
11. مال و فرزند نباید انسان را از یاد حق باز دارد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَن ذِكْرِ اللَّهِ»(715) اى اهل ایمان! ثروت هاى شما و فرزندانتان شما را از یاد خدا باز ندارد.
12. شیطان عامل فراموشى خداوند: «اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنسَاهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ»(716) شیطان بر آن ها چیره شد و یاد خدا را از خاطر آن ها برده است.
مراحل ذكر الهى
مرحله اول، ذكر نام پروردگار است مانند: «وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ»(717) در مرحله دوم نوبت به یادآورى ذات پاك خداوند در قلب مى رسد: «وَاذْكُر رَّبَّكَ فِی نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِیفَةً»(718) پروردگارت را در دل خود از روى تضرع و خوف یاد كن. در مرحله سوم از مقام ربوبیت خداوند فراتر مى رود و به مقام مجموعه صفات جلال و جمال خدا كه در «اللَّه» جمع است مى رسد چنان كه مى فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ»(719) اى كسانى كه ایمان آورده اید! خدا را بسیار یاد كنید؛ به این ترتیب این ذكر همچنان ادامه مى یابد و مرحله به مرحله تكامل پیدا مى كند و صاحب آن را با خود به اوج كمال مى برد.(720)
حدّ نداشتن ذكر الهى
امام صادق علیه السلام مى فرماید: هر چیزى اندازه اى دارد كه وقتى به آن رسد پایان مى پذیرد، جز ذكر خداوند كه پایان ندارد و حدّ و اندازه براى آن نیست.
«عن ابى عبداللَّه قال ما من شئ الا و له حد ینتهى الیه الا الذكر فلیس له حد ینتهى الیه» سپس امام علیه السلام مى افزاید: خداوند نمازهاى فریضه را واجب نمود. هر كس آن ها را ادا كند حد آن تأمین شده، ماه مبارك رمضان را هر كس روزه بگیرد حدّش تأمین شده و حج را هر كس یك مرتبه انجام دهد همان، حدّ آن است جز ذكر خداوند كه به مقدار كم راضى نگشته است و براى كثیر آن حدى قایل نشده سپس به عنوان شاهد این آیه شریفه را تلاوت كردند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِیرًا»(721)